De boeken van de tijdens mijn studie
verplichte leeslijsten, heb ik bijna
allemaal gelezen met een vertaling ernaast.
Aanvankelijk hoopte ik op deze
wij ze veel tijd te besparen, doordat
ik minder onbekende woorden zou
moeten op zoeken. Maar ik kwam al
gauw tot de ontdekking dat het tegendeel
waar was. Men vertaalde
lang niet zo letterlijk als ik altijd had
gedacht. Zo had men bijvoorbeeld
voor een ander woord gekozen, hoewel
er in het Nederlands toch een
equivalent bestond, de volgorde van
de woorden in de zin was omgegooid,
terwijl dit niet direct nodig was geweest,
er waren woorden weggelaten,
et cetera. Deze werkmethode kostte
mij dan ook aanzienlijk meer tijd dan
iemand die zich bij het origineel
hield. Eigenlijk verrichtte ik dubbel
werk: ik keek eerst of het origineel
overeenkwam met de vertaling
en als ik dacht dat het niet zo
was, moest ik alsnog woordjes opzoeken.
Nog een nadeel was dat ik
de draad van het verhaal enigszins
kwijtraakte omdat ik teveel op de
woorden lette, in plaats van op wat
er gebeurde. Toch kon ik het niet
laten om anders te werken: het was
veel te spannend om te kijken wat
de vertaler veranderd had en hoe
hij sommige problemen had opgelost.
Destijds realiseerde ik me niet dat
sommige aspecten van een verhaal,
zoals bijvoorbeeld het karakter van
een personage of de volgorde waarin.
bepaalde gebeurtenissen en handelingen
zich afspelen, door juist
die veranderingen anders kunnen zijn in de vertaling dan in het origineel.
Hiervan werd ik me pas bewust
toen ik mijn doctoraalscriptie ben
gaan schrijven. Daarin heb ik een
vergelijking gemaakt tussen de Russische
tekst van het verhaal 'De mantel'
van Nikolaj Gogol en twee Nederlandse
vertalingen ervan, namelijk
die van Charles B. Timmer (1962) en
die van Aleida G. Schot ( 1946).1
Deze vergelijking heb ik gemaakt
met behulp van de methode die Kitty
M. van Leuven-Zwart heeft ontworpen
en beschreven in haar proefschrift:
Vertaling en origineel. Een
vergelijkende beschrijvingsmethode
voor integrale vertalingen, ontwikkeld
aan de hand van Nederlandse
vertalingen van Spaanse narratieve
teksten (1984). Dankzij deze methode
is het mogelijk om de strategie van
de vertaler te achterhalen, dat wil
zeggen uit te vinder. of hij ernaar
heeft gestreefd zo getrouw of zo
creatief mogelijk te vertalen. Ook
kan men vaststellen hoe hij de oorspronkelijke
tekst heeft geinterpreteerd.
Voordat ik overga tot het beschrijven
van mijn bevindingen, is het
eerst noodzakelijk uit te leggen hoe
die methode werkt. Zij valt uiteen
in twee onderdelen: het vergelijkings-
en het beschrijvingsmodel.
Bij toepassing van het vergelijkingsmodel
worden de teksten gewoonlijk
niet integraal (in zijn geheel) met
elkaar vergeleken, maar worden
steekproeven genomen. De willekeurig
gekozen fragmenten worden opgesplitst
in hanteerbare vergelijkingseenheden, zodat men gemakkelijk het
origineel met de vertaling kan vergelijken en de verschuivingen (veranderingen)
kan opsporen. Het gaat
hierbij om verschuivingen die plaatsvinden
op het niveau van de zin of
woordgroep, de zogenoemde microstructurele
verschuivingen. Deze
verschuivingen worden ondergebracht
in verschillende categorieên,
die globaal gezien betrekking hebben
op a) de betekenis, (b) de
stijl, of (c) de functie. Voorbeelden
hiervan zijn:
(a) внизу пантало 2
onderaan zijn broekspijpen (letterlijk: onderaan zijn broek)
(b) под окно
onder een venster
(letterlijk: onder een raam)
(C) ведь у тебя есть же какиенибудь
кусочки ...
je hebt toch zeker nog wel een
paar stukjes ... ?
(letterlijk: je hébt immers toch
nog wel een paar stukjes ... )
In (a) is de betekenis van de vertaling
preciezer, in ( b) de stijl van de
vertaling ouderwets en in ( c) komt
in tegenstelling tot het origineel een
duidelijke vraag voor.
Pas nadat alle verschuivingen zijn
gecategoriseerd kan het beschrijvingsmodel
worden toegepast. Met
behulp hiervan onderzoekt men in
welke mate en op welke wijze de in
de vertaling geconstateerde microstructurele
verschuivingen van invloed
zijn op de macrostructuur van
de tekst. De macrostructuur van
fictionele narratieve teksten wordt
gevormd door betekenisdragende gehelen
van een hoger niveau dan het
zins- of woordgroepniveau. Hiertoe
behoren bijvoorbeeld de eigenschappen
van de diverse personages, de
relaties tussen deze personages,
de aard, de oorzaken en de gevolgen
van handelingen en gebeurtenissen,
de tijd waarin en de plaats
waarop deze zich afspelen, de visie
en de wijze van vertellen van de
vertelinstantie en dergelijke.
Voor mijn scriptie heb ik aan de
hand van deze modellen vijf willekeurige,
ongeveer even lange fragmenten
van de twee in de inleiding genoemde
vertalingen van Gogols 'De
mantel' onderzocht. Dit verhaal gaat
over de arme, nederige departementsklerk
Akaki Akakijevitsj die, na
lange tijd gespaard te hebben, een
nieuwe mantel koopt. Eenmaal in het
bezit hiervan voelt hij zich als herboren.
Zijn geluk is echter van korte
duur, om precies te zijn slechts
één dag. 's Avonds als hij terugkomt
van een feest, wordt hij op
hardhandige wij ze van zijn mantel
beroofd. Hij laat het er niet bij zitten
en doet zijn best om die mantel
terug te krijgen. Na een tijdje van
het kastje naar de muur te zijn gestuurd,
belandt hij bij een zeker
"aanzienlijk persoon" die hem
uiterst onheus bejegent. Onderweg
naar huis vat hij kou en sterft enkele
dagen later. Korte tijd na zijn
dood duikt Akaki Akakijevitsj weer
op in spookgedaante en berooft
nietsvermoedende voorbijgangers
van hun mantel. Zijn laatste slachtoffer
is de "aanzienlijke persoon".
Hierna laat hij zich niet meer zien.
Vergeleken met andere dergelijke
onderzoekingen verricht op vertalingen
uit andere talen (o.a. het
Spaans, Frans en Engels) vertonen,
na toepassing van het vergelijkingsmodel,
zowel de vertaling van Timmer
(429 verschuivingen) als die
van Schot (327 verschuivingen) een
hoog verschuivingspercentage. Dit
zou voor een deel te wijten kunnen
zijn aan het feit dat het Russisch
en het Nederlands nogal ver van elkaar
afstaan. Meer dan bijvoorbeeld
het Engels van het Nederlands. Ondanks
dit gemeenschappelijke kenmerk
zijn beide vertalingen totaal
verschillend van aard, wat je overigens
onmiddellijk merkt als je ze
naast elkaar leest. Voor mij was dit
dan ook de reden waarom ik van de
vier bestaande versies van 'De mantel'
(zie noot 1), juist voor die van
Timmer en Schot heb gekozen. Het
leek me het interessantst om mijn onderzoek te baseren op twee vertalingen
die zoveel mogelijk elkaars
tegenpool waren: die van Timmer
maakte een nogal vrije indruk en die
van Schot leek me zeer getrouw.3
Waar kenmerkt zich de vertaling
van Timmer door? Wat het meest opvalt,
is de verandering die Akaki
Akakijevitsj ondergaat. Als gevolg
van een aantal microstructurele
verschuivingen verandert de hoofdpersoon
van 'De mantel' van een
zielige figuur in een zeer zielige
figuur: de Akaki van de vertaling
wekt nog meer medelijden op dan
die van het origineel. Ditkomt
doordat hij extra verlegen en extra
onhandig in zijn bewegingen wordt
afgeschilderd. Zo bekijkt hij niet de
kaartspelers, maar begluurt hij ze,
hij gaat niet weg, maar sluipt weg,
hij gaat niet op zijn benen staan,
maar krabbelt overeind, en nadat
de 'aanzienlijke persoon' hem heeft
afgeblaft, loopt hij niet de trap af,
maar strompelt hij die af. In de vertaling
hebben we te maken met een
man die sulliger en naïver is dan de
man in de oorspronkelijke tekst.
De twee volgende voorbeelden zijn
hier goede illustraties van:
Не обратил он внимания на то,
что делается и происходит
всякий день на улице.
Hij had nooit aandacht geschonken
aan wat er zich al zo op straat afspeelde
en wat er in de wereld te
koop was.
(letterlijk: afspeelde en gebeurde)
en:
Акакия Акакиевича заставили
выпить два бокала, после которых
он почувствовал , что в
комнате сделалось веселее.
Ze dwongen Akaki Akakijevitsj twee
glazen champagne te drinken, waarna
hij zich verbeeldde dat de stemming
in de kamer er wat vrolijker op
geworden was.
(letterlijk: waarna hij voelde)
In het eerste voorbeeld wordt in het
origineel slechts gezegd dat hij zelfs
op straat nog zo bezig is met zijn werk dat hij niet ziet wat er om hem
heen gebeurt. In de vertaling wordt
hieraan toegevoegd dat hij 'niet weet
wat er in de wereld te koop is', wat
aangeeft dat hij bovendien nog sullig
en naïef is. In de vertaling van
het tweede voorbeeld verbeeldt Akaki
Akakijevitsj zich alleen maar dat
de sfeer in de kamer vrolijker is geworden.
Hij is dus niet eens in staat
om de stemming behoorlijk te peilen.
In de oorspronkelijke tekst voelt hij
dat het vrolijker is geworden, wat
niet onwaarschijnlijk lijkt: de aanwezigen
hebben immers net een feestelijk
diner achter de rug. Iedereen
is voldaan en vrolijk door de champagne
en ook Akaki voelt zich door
de drank wat meer ontspannen,
waardoor hij beter ziet wat er om
hem heen gebeurt.
Vervolgens wordt die zieligheid
van hem in de vertaling nog eens
onderstreept door de botheid van
anderen; hij wordt hier nog minder
voor vol aangezien dan in het origineel:
Потом, разумеется, все броси ли
и ег о и шинель.
Het hoeft geen betoog dat ze hem hierna volkomen links lieten liggen
en zich niets meer van hem of zijn
mantel aantrokken.
(letterlijk: ze besteedden geen aandacht
meer aan hem en aan zijn mantel)
en:
Он хотел проститься с хозяином,
но его не пустили, говоря,
что непременно надо выпить
в честь обновки по бокалу
шампанского.
Hij maakte aanstalten om van zijn
gastheer afscheid te nemen, maar
men liet hem niet gaan, met de woorden
dat hij ter ere van zijn nieuwe
aanwinst beslist een glas champagne
moest meedrinken.
(letterlijk: dat er gedronken moet
worden op)
In het eerste voorbeeld laten de anderen
hem in het origineel links liggen;
in de vertaling, daarentegen, laten ze hem wel heel erg aan zijn
eigen lot over: zij laten hem daarin
volkomen links liggen, en ze trekken
zich bovendien niets meer van hem
aan. In het tweede voorbeeld hoort
hij er in de oorspronkelijke tekst iets
meer bij dan in de vertaling. Het onpersoonlijke
werkwoord nado vypit'
geeft aan dat het om een gezamenlijke
handeling gaat. Ze zijn allen min of
meer gelijken. In de vertaling moet
Akaki Akakijevitsj meedrinken. Nu
is het net alsof ze hem een gunst
bewijzen. Zijn eenzaamheid krijgt
zo extra nadruk, eigenlijk hoort hij
er niet echt bij.
Tenslotte helpt zelfs de natuur
mee om van de 'Nederlandse' Akaki
een nietige figuur te maken: de wind
fluit niet door de straten, maar geselt
ze; de wind blaast niet, maar beukt er op los.
Uit het voorafgaande vallen gemakkelijk
de interpretatie en strategie
van Timmer af te leiden. Hij belicht
Akaki Akakijevitsj zoals hij
hem zelf ziet. Hierbij blijft zijn karakter in wezen gelijk, zijn zieligheid
komt echter wat meer naar
voren. Zoals inmiddels wel duidelijk
is gebleken, heeft de vertaler
er niet naar gestreefd om het origineel
zo getrouw mogelijk weer te
geven. Het lijkt wel of hij overal
een schepje bovenop doet en alles
een beetje aandikt. De dokter in de
vertaling spreekt nog Duitser dan
die van het origineel: nepremennyj
kaput wordt gans kapoet. Hetzelfde
geldt voor Petrovitsj, de kleermaker,
die in het origineel nogal volkse
taal bezigt en dit in verhevigde
mate in de vertaling doet: vydumali wordt uitgeprakkiseerd. Het opmerkelijke
van deze twee vertalingen
is dat gans kapoet verkeerd geschreven
is en dat het werkwoord
uitprakkizeren helemaal niet bestaat
( het werkwoord prakkizeren of
prakkezeren wel, maar dan met een
z in plaats van een s). Het lijkt me
dat de vertaler dit opzettelijk heeft
gedaan om de speciale spreekwijze
van de personages te benadrukken.
Zo zijn er nog talrijke voorbeelden te
noemen: de gasten lopen niet naar de
hal, maar stormen er naar toe en zij
beperken zich niet tot het prijzen van
de mantel, maar prijzen hem om het
hardst.
Als gevolg van veel verschuivingen
krijgt de vertaling een hogere
mate van aanschouwelijkheid. Dit
blijkt vooral uit Timmers voorliefde
voor figuurlijk taalgebruik. Hiervan
treft men in de vertaling, in tegenstelling
tot het origineel, veelvuldige
voorbeelden aan: er was niemand
meer verandert in er was in
geen velden of wegen meer iemand
te bekennen. De zinnen worden
door dit soort verschuivingen dikwijls
een stuk langer. Dit gebeurt
trouwens niet alleen door de spreekwoorden.
Timmer heeft over het algemeen
wel de neiging om veel
woorden te gebruiken, zodat de informatie
in de vertaling vaak explicieter
is dan in het origineel.4
Ook de houding van de verteller
ondergaat een verandering. Het
verhaal van 'De mantel' wordt verteld vanuit een externe verteller.
In het voorgaande is vastgesteld
dat onder invloed van veel verschuivingen
de vertaling aanschouwelijker
is geworden. Dit impliceert
dat de verteller in de vertaling
meer interpreteert, hij laat minder
ruimte over aan de lezer om het
beeld van de fictionele wereld in
te vullen.
Waardoor kenmerkt zich de vertaling
van Schot? Zo gemakkelijk
als het is om in de eerste tekst de
interpretatie van de vertaler te
achterhalen, zo moeilijk is het om
die te vinden in de tweede. In feite
heb ik helemaal geen specifieke interpretatie
in Schots vertaling kunnen
aantreffen. Interessant is het
te zien hoe zij, ondanks het relatief
hoge aantal verschuivingen, erin
slaagt als vertaalster op de achtergrond
te blijven. De veranderingen
die zij aanbrengt hebben niet zulke
consequenties als die van Timmer.
Dit is het gevolg van haar vertaalmethode:
enerzijds geeft zij preciezere
informatie over zaken uit
het origineel, anderzijds wordt dit
effect weer op geheven doordat zij
de lezer van de vertaling juist minder
precieze informatie verschaft.
Zo maakt zij aan de ene kant Akaki
Akakijevitsj zieliger dan in het origineel,
en aan de andere kant zwakt
zij deze eigenschap weer wat af:
он опомнился и поднялся на
ноги
kwam hij tot bezinning en stond met
moeite op
(letterlijk: en stond op)
en:
он остановился весьма неловко
hij bleef onbeholpen staan
(letterlijk: zeer onbeholpen)
De oorspronkelijke eigenschappen worden niet versterkt of afgezwakt. Op deze manier zorgt Schot voor een zeker evenwicht. Bij haar slaat de balans niet door naar een bepaalde kant, zoals dat bij Timmer het geval is. Wel valt hier en daar een lichte voorkeur voor wat 'normalere' keuzen. Zo spreekt de dokter in de vertaling veel gewoner dan in het origineel:
а впрочем, тут же объявил ему чрез полтора суток непременный капут.
daarnaast verklaarde hij dat Akaki
Akakijevitsj er binnen twee dagen
wel geweest zou zijn.
(letterlijk: na anderhalf etmaal wel
beslist kaput zou zijn).
In de vertaling spreekt de dokter
helemaal geen Duits meer, wat juist
goed laat zien dat hij een buitenlander
was. Hij behoorde waarschijnlijk
tot de buitenlandse gemeenschap
waartoe veel artsen, apothekers,
militairen etc. behoorden. Dan
wordt hier sutok (etmaal) met dagen
vertaald. Naar mijn mening gaat ook
hier iets, wat specifiek is voor het
origineel, verloren. Het woord etmaal past hier namelijk zo goed, omdat
het vaak door artsen wordt gebruikt
(meestal in verband met het
innemen van medicijnen).
Zowel het hoge aantal verschuivingen
als het bovenstaande wijzen erop
dat Schot er niet op uit is geweest
om het origineel zo woordelijk
mogelijk te herhalen. Zij is echter
wel getrouw aan het origineel, in
die zin dat zij, ondanks de verschuivingen,
zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke
tekst weet te blijven.
Zij drukt geen eigen stempel op haar
haar werk, maar blijft, zoals eerder
gezegd, op de achtergrond. Dit
blijkt ook duidelijk uit het feit dat
haar zinnen zelden langer zijn.
Hierdoor zegt zij niet meer dan wat
er in de Russische tekst staat, zoals
dat wel het geval is bij Timmer.
Dankzij haar vertaalmethode ondergaat
de verteller in haar vertaling
geen wezenlijke verandering.
Voordat ik mijn betoog afsluit wil
ik eerst nog iets zeggen over enkele
'slordigheden' in beide vertalingen.
Bij Timmer kwamen die het
meeste voor: hetzij in de vorm van
foutief Nederlands: alle voorwerpen
warrelden door elkaar rond, een
contaminatie omdat twee werkwoorden door elkaar worden gebruikt,
namelijk door elkaar warrelen en
rond warrelen, hetzij in de vorm
van een foutieve vertaling. Van de
eerste categorie fouten heb ik bij
Schot geen enkele kunnen vinden;
van de tweede slechts twee, waarvan
er één, tot mijn verbazing, in
alle Nederlandse vertalingen voorkwam!
Через час подали ужин, состоявший
из ... холодной
телятины, паштета, кондитерских
пирожков и шампанского.
Timmer vertaalt als volgt:
Een uur later werd er een souper opgediend dat uit vinaigrette,
koud kalfsvlees, pastei, gebakjes
en champagne bestond.
en Schot als volgt:
Een uur later werd het souper
rondgediend dat bestond uit vinaigrette,
koud kalfsvlees, paté,
vleesbroodjes en champagne.
Toen ik de Nederlandse vertaling
las bevreemdde het mij te lezen dat
vinaigrette als apart onderdeel van
een maaltijd wordt genoemd. Vinaigrette
is namelijk een slasaus bereid
met bijvoorbeeld olie, azijn, peper,
zout, eieren en allerlei kruiden
In het Russisch is een vinegret een
slaatje aangemaakt met een sausje,
een voorafje dus. Het lijkt me ook
logischer om een feestmaaltijd met
een slaatje te beginnen in plaats van
met alleen zo'n dure saus.
Tenslotte rest nog de vraag welke
vertaling 'beter' is, die van Timmer
of die van Schot? Het antwoord op
deze vraag is tot op zekere hoogte
afhankelijk van welk criterium je
stelt aan de kwaliteit van een vertaling:
die van creativiteit van een
vertaling of die van getrouwheid
aan de oorspronkelijke tekst. Het
werk van Timmer voldoet aan het
eerste criterium: hij durft veel meer
van het origineel af te wijken, zijn
manier van vertalen is smeuiig te
noemen. Het werk van Schot beantwoordt
aan het tweede criterium, zij wijkt minder van de oorspronkelijke,
tekst af.
Persoonlijk verkies ik de vertaling
van Schot boven die van Timmer:
doordat zij als vertaalster op de
achtergrond weet te blijven, blijft
haar vertaling een werk van Gogol.
Dit geldt minder voor de vertaling
van Timmer: hij heeft aan 'De mantel'
typische Timmeriaanse kenmerken
toegevoegd, zoals het idiomatische
taalgebruik en het expliciteren
van zaken uit het origineel. Zijn vertaling
is niet alleen een werk van
Gogol, maar ook van hemzelf.