Tijdschrift voor Slavische Literatuur
Ewa van den Bergen-Makala
Een pleidooi voor literaire fictie
Villa Gutenberg, Nowa Ruda
‘Wat zijn wij, mensen, toch vreemde wezens. Zeventig procent van onze tijd, dus ook overdag, brengen we door in dromenland!ʼ constateerde de Poolse winnares van de Nobelprijs voor Literatuur 2018 Olga Tokarczuk tijdens de Nexus-conferentie1 met als thema A New Age of Anxiety. In dat ‘Kingdom of Imagination’ ziet Tokarczuk een machtig wapen dat de mens kan inzetten tegen angst voor de toekomst.
In het koninkrijk der verbeelding is een prominente rol weggelegd voor literaire fictie. In die imaginaire ruimte ontmoeten het verleden, heden en de toekomst elkaar, wat leidt tot het ontstaan van nieuwe verbindingen. In het koninkrijk der verbeelding komen interacties tot stand tussen oeroude verhalen, legendes, antieke mythes, historische persoonlijkheden en de verzonnen literaire helden. Uit die wederzijdse bestuiving op diverse niveaus ontstaat een waaier aan uiteenlopende wereldbeelden. Kortom, ons wereldbeeld is zeker niet de enige, maar slechts een van mogelijke visies. De literaire fictie kan de mens helpen in zijn zoektocht naar de zin van het leven en naar een beter begrip van zichzelf en van onze complexe wereld.
In haar voordracht uit 2019 (Hoe vertalers de wereld redden, Nexus nr.82) noemde Tokarczuk literaire fictie ‘een vaccin’ tegen het huidige hapsnap wereldbeeld met zijn oppervlakkige en instrumentele benadering. Dankzij literatuur maken we kennis met een rijkdom aan culturen en talen, waardoor we de wereld vanuit verschillende perspectieven kunnen beschouwen en een subtiel netwerk van onderlinge verbindingen en beïnvloeding kunnen ervaren. Door ons te identificeren met de romanfiguren kunnen we in hun wereldbeeld kruipen, de anderen trachten beter te begrijpen en empathie kweken voor zowel ‘menselijke’ als ‘nietmenselijke’ wezens.
Ondanks haar sterke geloof in de therapeutische werking van de literatuur is Tokarczuk bezorgd over onze perceptie ervan. ‘Is uw verhaal waargebeurd? Wat in uw verhaal is waar en wat is verzonnen?ʼ Dergelijke vanuit het lezerperspectief onschuldige vragen klinken in de oren van de schrijfster haast apocalyptisch en maken haar bijna wanhopig. Is het einde van de literatuur nabij?
In verschillende essays gaat Tokarczuk dieper in op het bovengenoemde fenomeen. ‘Ik zie in dit type belangstelling van de lezers een regressie van beschaving. Het wijst op een gebrekkige bekwaamheid tot een multidimensionale – concrete, historische, maar ook symbolische en mythische deelname aan de keten van gebeurtenissen genaamd leven’, aldus Tokarczuk in haar Nobelprijslezing getiteld ʻEen tedere verteller.ʼ
Hoe minder we lezen, hoe slechter we in staat zijn de literaire metaforen te begrijpen en dan glijden we linea recta af naar het literalisme. In haar essay Het land van Metaxy (opgenomen in de recent uitgebrachte bundel van twaalf deels eerder verschenen essays en colleges onder de titel Een tedere verteller2) noemt de schrijfster het literalisme een ‘zware ziekte van onze tijd’. Het literalisme begrijpt literatuur noch kunst, vernietigt ons gevoel voor schoonheid, vernauwt onze wijde blik op de wereld en gooit ons verstand op slot. Alles letterlijk nemen is gevaarlijk, het leidt uiteindelijk tot dogmatisme en fundamentalisme. ‘Iemand die alles los van elkaar ziet en bij wie het vermogen tot synthetisch (wetenschappelijk, cultureel, psychologisch) denken ontbreekt, probeert zelf op een nogal gebrekkige wijze een eenheid in elkaar te knutselen.’ Zie hierin de oorsprong van veel complottheorieën.
Volgens Tokarczuk is juist de metaforenwereld, voortgekomen uit mythes en tradities, datgene wat ons verbindt en wat onontbeerlijk is om de complexiteit van de huidige wereld het hoofd te kunnen bieden. In haar brede oeuvre wijst Tokarczuk op het grote belang van verbeelding, intuïtie, enige mate van obsessie, excentriciteit en waanzin in de kunsten. Het betekent echter niet dat de schrijfster zelf de dagelijkse realiteit ontvlucht en in het land van Metaxy, dat mysterieuze gebied tussen fictie en non-fictie, de kat uit de boom kijkt in afwachting van haar kairotische moment. Integendeel. Al tientallen jaren vraagt Tokarczuk aandacht voor de natuur- en milieuproblematiek, alsook voor vrouwen- en dierenrechten en geeft zij steun aan op deze terreinen ontwikkelde initiatieven.
Kort nadat zij de Nobelprijs voor Literatuur in ontvangst had genomen maakte Tokarczuk bekend dat ze van plan was met deze werkzaamheden op een gestructureerde wijze door te zullen gaan. In maart 2020 richtte ze de stichting Fundacja Olgi Tokarczuk op. De in Wrocław gevestigde organisatie beoogt activiteiten te ontplooien, waarvan het programma gebaseerd zal zijn op de vier pijlers: ʻToekomst ʼ, ʻGelijkheidʼ, ʻArtistieke creatieʼ en ʻTederheidʼ. Er zal onder andere aandacht worden besteed aan ecologie, ethische omgang met dieren, educatieve lees- en schrijfprogramma’s voor jongeren, promotie van de vrouwelijke kunst en de Poolse cultuur. Tevens zal er ʻEen eigen kamerʼ programma (een soort Artist in Residence) bestemd voor schrijvers, vertalers, scenarioschrijvers, reporters, curatoren en wetenschappers worden opgezet. De eerste projecten zijn in oktober 2020 van start gegaan.
Tokarczuk wil met haar stichting een ruimte creëren voor gesprekken in een internationaal gezelschap over onze nabije toekomst, waarbij vrij van routine, op frisse wijze kruisbestuiving kan plaatsvinden tussen onorthodoxe ideeën uit uiteenlopende disciplines. ‘Er klopt iets niet met onze wereld’, constateerde Tokarczuk bezorgd in haar Nobelprijsrede. Daarom wil de Poolse schrijfster, zowel in haar toekomstige literair werk, als binnen haar sociaal-culturele activiteiten zich richten op datgene wat ons met elkaar verbindt, op het beschouwen van ons gemeenschappelijk lot vanuit vogelperspectief en op de verbetering van onderlinge communicatie.
Verbeelding, empathie en tederheid blijven Tokarczuks codewoorden en het streven naar een leefbare wereld voor ʻmenselijke en niet-menselijke wezensʻ blijft haar belangrijke drijfveer. Tegelijk beseft zij maar al te goed dat de wereld momenteel in zwaar weer verkeert.
Tokarczuk wil nog meer culturele en educatieve projecten uitrollen, namelijk in de gemeente Nowa Ruda waar ze vroeger enige jaren had gewoond. In april dit jaar is ze mede-eigenaar geworden van een monumentale Villa Rose, inmiddels omgedoopt tot Villa Gutenberg. Dit wordt het nieuwe onderkomen van het literair festival Góry Literatury, dat sinds 2015 in Nowa Ruda plaatsvindt en door Tokarczuk mede wordt georganiseerd.
Mocht in de toekomst het Armageddon over ons uitbreken, dan is het oeuvre van Olga Tokarczuk gered en blijft het toegankelijk voor de overlevenden, hun nageslacht en/of eventuele buitenaardse bezoekers. Vanaf november 2020 zijn haar veertien boeken in de bibliotheek van het Arctic World Archive in de permafrost van het Noorse eiland Spitsbergen opgeslagen. De digitale versies van de literaire werken, vastgelegd op speciale, stabiele filmbanden, zijn aan hun honderden jaren veilige winterslaap begonnen.
In het koninkrijk der verbeelding is een prominente rol weggelegd voor literaire fictie. In die imaginaire ruimte ontmoeten het verleden, heden en de toekomst elkaar, wat leidt tot het ontstaan van nieuwe verbindingen. In het koninkrijk der verbeelding komen interacties tot stand tussen oeroude verhalen, legendes, antieke mythes, historische persoonlijkheden en de verzonnen literaire helden. Uit die wederzijdse bestuiving op diverse niveaus ontstaat een waaier aan uiteenlopende wereldbeelden. Kortom, ons wereldbeeld is zeker niet de enige, maar slechts een van mogelijke visies. De literaire fictie kan de mens helpen in zijn zoektocht naar de zin van het leven en naar een beter begrip van zichzelf en van onze complexe wereld.
In haar voordracht uit 2019 (Hoe vertalers de wereld redden, Nexus nr.82) noemde Tokarczuk literaire fictie ‘een vaccin’ tegen het huidige hapsnap wereldbeeld met zijn oppervlakkige en instrumentele benadering. Dankzij literatuur maken we kennis met een rijkdom aan culturen en talen, waardoor we de wereld vanuit verschillende perspectieven kunnen beschouwen en een subtiel netwerk van onderlinge verbindingen en beïnvloeding kunnen ervaren. Door ons te identificeren met de romanfiguren kunnen we in hun wereldbeeld kruipen, de anderen trachten beter te begrijpen en empathie kweken voor zowel ‘menselijke’ als ‘nietmenselijke’ wezens.
Ondanks haar sterke geloof in de therapeutische werking van de literatuur is Tokarczuk bezorgd over onze perceptie ervan. ‘Is uw verhaal waargebeurd? Wat in uw verhaal is waar en wat is verzonnen?ʼ Dergelijke vanuit het lezerperspectief onschuldige vragen klinken in de oren van de schrijfster haast apocalyptisch en maken haar bijna wanhopig. Is het einde van de literatuur nabij?
In verschillende essays gaat Tokarczuk dieper in op het bovengenoemde fenomeen. ‘Ik zie in dit type belangstelling van de lezers een regressie van beschaving. Het wijst op een gebrekkige bekwaamheid tot een multidimensionale – concrete, historische, maar ook symbolische en mythische deelname aan de keten van gebeurtenissen genaamd leven’, aldus Tokarczuk in haar Nobelprijslezing getiteld ʻEen tedere verteller.ʼ
Hoe minder we lezen, hoe slechter we in staat zijn de literaire metaforen te begrijpen en dan glijden we linea recta af naar het literalisme. In haar essay Het land van Metaxy (opgenomen in de recent uitgebrachte bundel van twaalf deels eerder verschenen essays en colleges onder de titel Een tedere verteller2) noemt de schrijfster het literalisme een ‘zware ziekte van onze tijd’. Het literalisme begrijpt literatuur noch kunst, vernietigt ons gevoel voor schoonheid, vernauwt onze wijde blik op de wereld en gooit ons verstand op slot. Alles letterlijk nemen is gevaarlijk, het leidt uiteindelijk tot dogmatisme en fundamentalisme. ‘Iemand die alles los van elkaar ziet en bij wie het vermogen tot synthetisch (wetenschappelijk, cultureel, psychologisch) denken ontbreekt, probeert zelf op een nogal gebrekkige wijze een eenheid in elkaar te knutselen.’ Zie hierin de oorsprong van veel complottheorieën.
Volgens Tokarczuk is juist de metaforenwereld, voortgekomen uit mythes en tradities, datgene wat ons verbindt en wat onontbeerlijk is om de complexiteit van de huidige wereld het hoofd te kunnen bieden. In haar brede oeuvre wijst Tokarczuk op het grote belang van verbeelding, intuïtie, enige mate van obsessie, excentriciteit en waanzin in de kunsten. Het betekent echter niet dat de schrijfster zelf de dagelijkse realiteit ontvlucht en in het land van Metaxy, dat mysterieuze gebied tussen fictie en non-fictie, de kat uit de boom kijkt in afwachting van haar kairotische moment. Integendeel. Al tientallen jaren vraagt Tokarczuk aandacht voor de natuur- en milieuproblematiek, alsook voor vrouwen- en dierenrechten en geeft zij steun aan op deze terreinen ontwikkelde initiatieven.
Kort nadat zij de Nobelprijs voor Literatuur in ontvangst had genomen maakte Tokarczuk bekend dat ze van plan was met deze werkzaamheden op een gestructureerde wijze door te zullen gaan. In maart 2020 richtte ze de stichting Fundacja Olgi Tokarczuk op. De in Wrocław gevestigde organisatie beoogt activiteiten te ontplooien, waarvan het programma gebaseerd zal zijn op de vier pijlers: ʻToekomst ʼ, ʻGelijkheidʼ, ʻArtistieke creatieʼ en ʻTederheidʼ. Er zal onder andere aandacht worden besteed aan ecologie, ethische omgang met dieren, educatieve lees- en schrijfprogramma’s voor jongeren, promotie van de vrouwelijke kunst en de Poolse cultuur. Tevens zal er ʻEen eigen kamerʼ programma (een soort Artist in Residence) bestemd voor schrijvers, vertalers, scenarioschrijvers, reporters, curatoren en wetenschappers worden opgezet. De eerste projecten zijn in oktober 2020 van start gegaan.
Tokarczuk wil met haar stichting een ruimte creëren voor gesprekken in een internationaal gezelschap over onze nabije toekomst, waarbij vrij van routine, op frisse wijze kruisbestuiving kan plaatsvinden tussen onorthodoxe ideeën uit uiteenlopende disciplines. ‘Er klopt iets niet met onze wereld’, constateerde Tokarczuk bezorgd in haar Nobelprijsrede. Daarom wil de Poolse schrijfster, zowel in haar toekomstige literair werk, als binnen haar sociaal-culturele activiteiten zich richten op datgene wat ons met elkaar verbindt, op het beschouwen van ons gemeenschappelijk lot vanuit vogelperspectief en op de verbetering van onderlinge communicatie.
Verbeelding, empathie en tederheid blijven Tokarczuks codewoorden en het streven naar een leefbare wereld voor ʻmenselijke en niet-menselijke wezensʻ blijft haar belangrijke drijfveer. Tegelijk beseft zij maar al te goed dat de wereld momenteel in zwaar weer verkeert.
Tokarczuk wil nog meer culturele en educatieve projecten uitrollen, namelijk in de gemeente Nowa Ruda waar ze vroeger enige jaren had gewoond. In april dit jaar is ze mede-eigenaar geworden van een monumentale Villa Rose, inmiddels omgedoopt tot Villa Gutenberg. Dit wordt het nieuwe onderkomen van het literair festival Góry Literatury, dat sinds 2015 in Nowa Ruda plaatsvindt en door Tokarczuk mede wordt georganiseerd.
Mocht in de toekomst het Armageddon over ons uitbreken, dan is het oeuvre van Olga Tokarczuk gered en blijft het toegankelijk voor de overlevenden, hun nageslacht en/of eventuele buitenaardse bezoekers. Vanaf november 2020 zijn haar veertien boeken in de bibliotheek van het Arctic World Archive in de permafrost van het Noorse eiland Spitsbergen opgeslagen. De digitale versies van de literaire werken, vastgelegd op speciale, stabiele filmbanden, zijn aan hun honderden jaren veilige winterslaap begonnen.