Tijdschrift voor Slavische Literatuur

de nalatenschap

Ze had het niet over de dood. Een keer maar. Eén onbepaalde armbeweging, een zwaai in de richting van de boekenkast: ‘Wat ga je daar allemaal mee doen?’

Met ‘dat allemaal’ werd een van die opbergsystemen bedoeld die je bij de Ikea kunt kopen. Metalen rails, steunen, planken, papier, stof, kindertekeningen die met punaises zijn vastgeprikt. Maar ook ansichtkaarten, souvenirs, verschrompelde kastanjepoppetjes, boeketten van herfstbladeren van vorig jaar. Ik moest op de een of andere manier reageren.

‘Herinner je je Mariusje nog van school?’

‘Heel aardig’, zei ze, omdat ze zich herinnerde dat ik hem niet mocht.

‘Een paar jaar geleden waren Marta en ik bij zijn schoonmoeder, we kwamen iets brengen, iets voor kinderen, een box ofzo.’

‘Hoeveel kinderen heeft hij?’

‘Dat weet ik niet, maar zijn schoonmoeder bleef hem maar de hemel in prijzen. Ze zei dat toen haar dak was begonnen te lekken Mariusje een nieuwe had gefinancierd van bitumen, hartstikke duur, en had gezegd: “Mama, maak je maar geen zorgen om het geld, alles blijft toch binnen de nalatenschap.”’

‘En hoe gaat het met hem?’

‘Ik weet niet, hij werkt op een advocatenkantoor. Maak je maar geen zorgen om de nalatenschap. Daar is nog tijd voor.’

Maar er was geen tijd voor.

Mijn moeder hield van winkelen. In de gelukkigste jaren van haar leven ging ze elke middag shoppen. ‘Laten we de stad in gaan’, riep ze dan.

Mijn vader en zij kochten onnodige kleine voorwerpen. Theepotjes. Zakmessen. Lampen. Vulpotloden. Zaklantaarns. Opblaasbare kussens, ruime toilettassen en allerlei handige gadgets die van pas kunnen komen op reis. Dat was vreemd, want ze gingen nergens heen.

Ze waren in staat om de halve stad af te lopen op zoek naar hun favoriete soort thee of de nieuwe roman van Martin Amis.

Ze hadden hun favoriete boekwinkels. Favoriete speelgoedwinkels. Favoriete reparatiepunten. Ze sloten vriendschappen met verschillende, maar altijd heel erg aardige mensen. De mevrouw van het antiquariaat. De meneer van de zakmessen. De meneer van de steur. Het echtpaar van de lapsang souchong.

Elke aankoop ging gepaard met een ritueel. Ze hadden een bijzonder exemplaar gezien – in de winkel met tweedehandslampen, waar de lampenmeneer werkte, een heel sympathieke burger – om die montere uitdrukking van mijn vader eens te gebruiken.

Ze bekeken haar. Vroegen naar de prijs. Kwamen tot de conclusie dat ze er het geld niet voor hadden. Ze gingen naar huis. Leden. Ze zuchtten. Schudden het hoofd. Ze beloofden zichzelf dat als ze het geld zouden hebben, wat binnenkort het geval zou zijn, ze dan beslist...

De dagen die volgden hadden ze het over die onbereikbare lamp.

Ze vroegen zich af waar ze haar zouden neerzetten. Ze herinnerden elkaar eraan dat ze te duur was. De lamp leefde met hen. Werd onderdeel van het huishouden.

Mijn vader vertelde over haar bijzondere kenmerken. Hij schetste op een servet hoe ze eruit zag (hij had een geweldig visueel geheugen) en wees erop hoe origineel bepaalde oplossingen waren.

Hij benadrukte dat de kabel met textiel geïsoleerd was en bijna niet versleten. Hij roemde de bakelieten schakelaar (ik zag al voor me hoe hij die met een van zijn schroevendraaiers uit elkaar zou halen).

Soms gingen ze bij haar op bezoek. Om te kijken. Ik vermoed dat ze daarbij nooit op het idee zijn gekomen om over de prijs te onderhandelen. Tenslotte kochten ze hem.

Ze waren ideale klanten. Aardig. Geïnteresseerd in het nieuwe assortiment. Toen kreeg mijn vader een hartaanval in een winkelcentrum nadat hij een groen Frugo-sapje had geproefd. We maakten er nog grappen over. Zelfs de arts van de ambulance kon er wel om lachen.

Er is nog maar een smal beekje over. De afstandsbediening van de televisie. Een medicijnendoosje. Een bak om te spugen.

Spullen die door niemand worden aangeraakt, worden mat. Verbleken. Meanders van een rivier, een moeras, slik. Lades vol telefoonladers van oude telefoons, kapotte vulpennen, visitekaartjes van winkels. Oude kranten. Een kapotte thermometer. Een knoflookpers, een rasp en dat ding, hoe heet het ook al weer, we moesten steeds om dat woord lachen als het weer in een recept stond, een mandoline. Een mandoline.

En de voorwerpen wisten het al. Ze voelden dat ze binnenkort verschoven zouden worden. Op de verkeerde plek gelegd zouden worden. Door vreemde handen zouden worden aangeraakt. Onder het stof zouden komen. Kapot zouden vallen. Barsten. Breken door de onbekende aanraking.

Algauw zou niemand meer weten wat er in het Hongaarse centrum was gekocht. Wat bij kunsthandel Desa. Wat bij Cepelia, de winkel met volkskunst. Wat bij de antiekhandel, in tijden van welvaart. Daarna waren er een paar jaar lang wenskaarten gekomen in drie talen, altijd met een foto van een verguld siervoorwerp. Toen kwamen ze niet meer. Misschien had de eigenaar de hoop verloren op verdere aankopen. Misschien had hij de zaak gesloten.

Niemand zal het zich herinneren. Niemand zal zeggen dat dat kopje geplakt moet worden. De kabel vervangen (waar kun je er zo een vinden?). Raspen, mixers en zeven veranderen in afval. Maken deel uit van de nalatenschap.

Maar de voorwerpen maakten zich klaar voor de strijd. Ze waren van plan weerstand te bieden. Mijn moeder maakte zich klaar voor de strijd.

‘Wat ga je daar allemaal mee doen?’

Veel mensen stellen die vraag. We verdwijnen niet spoorloos. En zelfs als we verdwijnen, blijven onze spullen achter, stoffige barricades.

zolang

‘Ben ik dat? Nou, als je me zo ziet...’

Ze was geen makkelijke ontvanger van tekeningen. Ze was geen makkelijk model. Eigenlijk was ze in geen enkel opzicht makkelijk.

In de vierde klas kregen we de opdracht: ‘Beschrijf je moeder’ of eerder ‘mama’, want de school hield wel van koosnaampjes. God vergeef me, want ik had opgeschreven: ‘Mijn moeder heeft donker haar en is nogal dik.’ Kinderen hebben een andere kijk op afmetingen en gewicht.

De onderwijzeres Pools woog honderd kilo en had ‘nogal dik’ onderstreept. Ze had zo hard op de pen gedrukt dat ze het papier had doorboord. In de kantlijn had ze gegraveerd: ‘Zou ik niet zeggen’.

Mijn moeder was het zelden eens met het onderwijssysteem, maar toen was ze tevreden. Bovendien had ze wat achtenswaardige medeburgers beschreven met uh. Ik benadruk: ‘achtenswaardige’. Minder achtenswaardigen hadden nooit een probleem met de uitspraak. De opzichtigheid van haar trekken had iets onthutsend. Ze had, uh, een bepaald uiterlijk.

Het uiterlijk van iemand van, uh, een bepaalde afkomst. Maar wat voor afkomst? ‘Uh. Pfff.’

Er zou een speciaal leesteken moeten bestaan. Een grafisch equivalent van een samentrekking van het strottenhoofd. Een komma is ongeschikt. Een komma is een wig om in te ademen, maar hier is een typografisch knoopje, een kuil of struikeling nodig.

Een lastige kwestie, dat uiterlijk. Ik had een kennis die placht te zeggen: ‘N. heeft wel wat weg van Jerzy Kosiński.’ Daarbij hoefde N. helemaal niet op de beroemde schrijver te lijken. Hij kon zeg maar een kleine, tonronde goedaard zijn zonder halsband, rijbroek en zweep, maar toch begiftigd met een duidelijk uh.

Om bij die terminologie te blijven: mijn moeder had ook wel wat weg van Jerzy Kosiński. ’Nou ben ik een ouwe Jodin’, zei ze in 1984 op een dag. In feite was ze toen jonger dan ik nu ben. Maar het is waar. Ze had een uh. Een uh, van heb ik jou daar.

Toen ze stierf, schreven mensen allerlei aardige dingen. Een getitelde vriendin herinnerde eraan dat ze vroeger een heel goede studente was geweest. Dat ze een gouden toekomst in de wetenschap tegemoet ging. Iedereen ervan uit was gegaan dat ze op de universiteit zou blijven.

Ze bracht echter haar hele leven bij een beroepsadviesbureau in Muranów door. Haar kantoor veranderde van locatie binnen de wijk, om ten slotte te verhuizen naar een gebouw vlak naast de Umschlagplatz (en hoeveel problemen waren er wel niet met monumentenzorg). Ze hield dus kantoor op het onzichtbare puin van het getto. In de toebedeelde witte schort – haar naam was op een stukje band geschreven, maar het spoor van viltstift was opgelost in de was – schoof ze kinderen kistjes met vernuftige puzzels toe. Testen met namen van Duitse professoren. Labyrinten. Sloten. Gaten in de vorm van geometrische figuren. Kaarten met plaatjes. Lastige raadsels om de algemene kennis te testen. Denk er rustig over na welk plaatje er niet bij past. Je hebt de tijd. Tik tak – bevestigde de stopwatch gewillig.

In het voorjaar informeerde ze bekommerde meisjes, die gezakt waren voor het toelatingsexamen voor het lyceum, dat er nog plaats was op de technische school voor tractorbouw in Ursus.

Het grootste deel van het jaar trad ze op als een soort pro deo advocaat. Een eenpersoons comité voor het redden van pechvogels die door het onderwijssysteem waren overreden. Een verdedigster van kinderen op de rand van de norm, die al die jaren schoolhel de klappen hadden gekregen. De beschermster van hardnekkige spijbelaars. Van drommels die lelijk schreven en spelfouten maakten, zodat het behalve mijn moeder niemand opviel dat ze een indrukwekkende kennis hadden vergaard over explosieven, samurai-zwaarden en veldmaarschalk Paulus.

In 1987 was ze in oorlog met een verschrikkelijke scheikunde- of biologiedocente. De lerares maakte deel uit van de elite van Warschause pedagogen, ze had heel wat jeugddepressies, neuroses en zelfmoordpogingen op haar naam staan.

Toen mijn moeder haar over een van haar patiënten sprak, zei ze: ‘U bent meedogenloos.’

‘Wat heb jij een rijke woordenschat’, complimenteerde een vriendin haar, aan wie ze het later had verteld.

‘Ik moet wel’, legde ma uit. ‘Ik kan die domme teef toch niet vertellen dat ze een domme teef is.’

Ze terroriseerde mensen door hun de waarheid te vertellen. Ze zweeg niet wanneer het anderen goed zou uitkomen dat ze zou zwijgen. Ze reageerde niet op onze ‘psst’, ‘laat toch’ en ‘niet zo hard’.

Veel mensen zeiden dat ze sterk was. Dat denk ik niet, maar ze verachtte hulpeloosheid. Ze had Medicijnen voor hedendaagse behandeling op de plank (zodat ze niet op een arts was aangewezen).

Ze had honderd kookboeken. Een ordner met een miljoen telefoonnummers voor elke gelegenheid. Rond de jaarwisseling werd er nerveus naar vullingen voor de ordner gezocht; wat lastig was gezien de afwijkende indeling van de gaatjes en de ringen van de map. Uiteindelijk was het dan gelukt en zwol de ordner door de nieuwe vellen, tot de band met drukknoop niet meer dichtging.

Zoals Don in de derde Godfather zei: ‘De enige ware rijkdom zijn invloedrijke vrienden.’ Ik denk dat hij de wasmachineman bedoelde en de dokter die het nummer gaf van zijn telefoon thuis. Ze leerde ons dat vrienden belangrijker zijn dan familie. Dat je alleen op je vriendinnen van de middelbare school kunt rekenen. Verder: ze kibbelde in kiosken. Ze dwong kioskhouders de reclames uit de Gazeta Wyborcza te halen. Bij verzet schudde ze er zelf mee en regende het folders, prijslijsten van elektronische apparatuur, kortingsbonnen en monsters. In het bijzonder ergerde ze zich aan series van het type ‘Heiligen en wonderen. Deel vier: levitatie, bilocatie en genezingen’. Ze reageerde zich ook af op de cyclische bloemlezing van bedevaartsoorden.

‘Maar jij gaat toch niet dood?’ vroeg ik een keer.

‘Ik ga dood. Iedereen gaat dood.’

‘Maar jij gaat toch niet dood?’

‘Ik ga dood, maar pas als je me niet meer nodig hebt.’

Ik was vijf en op het eerste ogenblik vond ik dat antwoord bevredigend. Onderhandelingen over de dood zijn niet de makkelijkste. Zoals vakbondsleiders zeggen, ik had het maximale bereikt wat mogelijk was in de huidige situatie. Pas later begreep ik dat ze me een voorwaarde had gesteld. ‘Pas als je me niet meer nodig hebt.’

Overbodig kwijnde ze weg. Een honderd procent Joodse moeder.