Maryla Papierz



Slowakije – De Dominik Tatarkaprijs




De Dominik Tatarkaprijs is een jaarlijkse literaire prijs die wordt toegekend aan een boek dat in Slowakije in het voorafgaande jaar is verschenen. Laureaat van deze meest prestigieuze literaire prijs kun je maar één keer in je leven worden.

De prijs gaat naar een uitzonderlijk literair werk dat uitdrukking geeft aan de humanistische tradities van de Slowaakse cultuur en in die zin verwijst hij naar de geestelijke boodschap van Dominik Tatarka. De patroon van de prijs, Dominik Tatarka (1913-1989), is een van de bekendste Slowaakse prozaschrijvers, auteur van vele romans en verhalen, in wiens werk aanvankelijk elementen van het existentialisme en het surrealisme voorkomen, maar hij heeft ook de verschrikkingen van de oorlog en zijn eigen ervaringen uit de strijd in de Nationale Slowaakse Opstand (1944) beschreven. Ook heeft hij geprobeerd in de geest van het socialistischrealisme te schrijven, maar die poging heeft hij snel laten varen. Na kritiek op de interventie van de legers van het Warschaupact in Tsjechoslowakije (1968) en de ondertekening van Charta 77 (1977) werd hij een vijand van het totalitaire systeem, kreeg een publicatieverbod en mocht het land niet uit; ook werd hij voortdurend in de gaten gehouden door de Geheime Dienst. Hij publiceerde uitsluitend ondergronds en bij emigrantenuitgeverijen. In de laatste fase van zijn literaire loopbaan verkondigde hij de idee van een samenleving gebaseerd op wederzijdse eerbied en menselijke waardigheid, op de onvervreemdbare rechten van ieder menselijk individu. Hij stierf zonder de gebeurtenissen van de fluwelen revolutie in november 1989 te hebben meegemaakt.

Hoofdorganisator van de plechtigheid van de overhandiging van de Dominik Tatarkaprijs is sinds 2000 het Conservatieve Instituut van Milan Rastislav Štefánik te Bratislava. De prijs wordt sinds 1994 toegekend door een jury van literatuurwetenschappers, literaire critici, publicisten – zeven vaste leden en jaarlijks de winnaar van de prijs van het jaar daarvoor. De prijswinnaars tot nu toe waren steeds bekende Slowaakse prozaschrijvers, dichters, essayisten en historici.

Op 17 maart 2008 werd de Dominik Tatarkaprijs uitgereikt voor het jaar 2007. De winnaars waren twee schrijvers (voor de tweede keer in de geschiedenis van deze prijs): Jozef Jablonický voor de verzameling documenten Samizdat o disente 3 (Samizdat over de oppositie 3) en Milan Lasica voor de bundel feuilletons Bodka (Punt).


Het boek Samizdat o disente 3 (eerder schreef de auteur de delen 1 en 2 van zijn aantekeningen) van de bekende Slowaakse historicus Jozef Jablonický (1933) vormt een keuze uit authentieke documenten die de auteur zelf heeft verzameld in de jaren 1979-1989, ofwel tot de val van het communistische regime. In deze periode was Jablonický een ongemakkelijk persoon voor de autoriteiten, voortdurend vervolgd en gechicaneerd door niet alleen de Geheime Dienst, maar ook door zijn voormalige collega’s. Het werk geeft een getrouw beeld van het lot van de Slowaakse dissidenten alsook van de vaste praktijken van de autoriteiten, waaraan de leden van de oppositie elke dag waren blootgesteld. De schijnbaar onpersoonlijke documenten: correspondentie van de auteur met de Geheime Dienst, aantekeningen gemaakt na de verhoren van de auteur en de confiscatie van zijn boeken of manuscripten, zijn niet alleen een bron van historische kennis over de normalisatie in Tsjechoslowakije, maar ook een getuigschrift van een uitzonderlijk individueel verzet tegen het totalitarisme. Zoals de bekende politicoloog professor Miroslav Kusý zei: ‘Jozef Jablonický bevestigt met heel zijn oeuvre wat een onafhankelijk, oprecht en talentvol historicus (en niet alleen historicus!) ondanks alles en iedereen kan bereiken.’

Jozef Jablonický was vanaf 1960 verbonden aan het Historisch Instituut van de Slowaakse Academie van Wetenschappen. In 1974 werd hij gedwongen te vertrekken naar het Slowaaks Instituut voor Monumentenzorg. Tot 1990 kende hij een publicatieverbod. De autoriteiten van de normalisatieperiode wilden hem op die manier straffen voor met name zijn boek getiteld Z ilegality do Povstania (Van samenzwering tot Opstand, 1969), dat een polemiek was met de officiële ideologie die de rol van de communistische partij in de voor de moderne geschiedenis van Slowakije belangrijke Slowaakse Nationale Opstand overschatte. Hij kon alleen publiceren in het onofficiële circuit. Na 1990 werkte hij in het Instituut voor Politieke Wetenschappen SAN, tot 1994 als directeur.

Een totaal ander karakter heeft het andere bekroonde boek, Bodka van Marian Lasica. Het zijn columns uit de jaren 2003-2006, aanvankelijk gepubliceerd in het weekblad Domino Forum en vervolgens in Týždeń. In deze columns becommentarieert de auteur op ironischhumoristische wijze allerlei lopende zaken: zowel de zeer belangrijke, zoals bijvoorbeeld de toetreding van Slowakije tot de EU of het belastingsysteem, als ook de schijnbaar niet echt wezenlijke, zoals het weer of tv-kijken. Elk commentaar is treffend, grappig, zet aan tot nadenken en is levendig geschreven in modern alledaags taalgebruik. Natuurlijk zitten er ook zwakkere teksten tussen, maar dat is een probleem dat al zo vaak door de columnisten zelf is beschreven: de noodzaak om iedere week weer een actuele column te leveren verlamt soms. Dat geldt ook voor Lasica: ‘deze teksten zijn onder druk ontstaan, zoals bijna alles wat ik tot nog toe heb geschreven.’ We mogen degenen wel dankbaar zijn, die de auteur hebben gedwongen om deze teksten te schrijven.

Milan Lasica (1940) is in de Slowaakse cultuur een excentrieke verschijning. Satiricus, acteur, regisseur, dramaturg, liedjesschrijver, publicist, en dat zijn nog maar een paar van zijn professies. Enkele ervan oefende hij uit met een andere, inmiddels overleden en al even veelzijdige en getalenteerde kunstenaar, Július Satinský (1941-2002). Eind jaren zestig begonnen zij hun grote carrière als Lasica + Satinský, een komiekenpaar dat grappige sketches maar ook langere toneelteksten schreef en opvoerde. Tijdens de normalisatieperiode mochten ze niet optreden in hun eigen werk, toch speelden ze in andere toneelstukken en films, schreven en regisseerden. Tegenwoordig is Milan Lasica directeur van het theater Štúdio L + S, waar hij ook optreedt als acteur.

Zoals in zijn laudatie de vorige winnaar van de Dominik Tatarkaprijs, satiricus Kornel Földvári zei: ‘Jablonický en Lasica, als schrijvers zo enorm van elkaar verschillend, verbindt de morele imperatief om de vrijheid van het denken en de menselijke waardigheid te verdedigen.’ Naast een geldelijke beloning bestaat de prijs uit een bronzen beeldje van een beroemde Slowaakse kunstenaar. In 2007 waren dat werken van een van de vorige winnaars, Rudolf Filo, die de Dominik Tatarkaprijs had gekregen voor een verzameling essays over kunst.

Vertaling Karol Lesman





   <

TSL 50

   >