Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Pavel Zaltsman

De gesloten afdeling

In de openbare bibliotheek van de grote stad N vonden de volgende dramatische gebeurtenissen plaats, die toch een goede afloop kenden. Aan directrice van de bibliotheek – dit was de mij bekende Vera Stepanovna M., die toen al het Ereteken droeg – was het voorstel gedaan een gesloten afdeling te creëren en daar de daarbij behorende literatuur in op te bergen. Ze formeerde een hele brigade voor de selectie van de literatuur, leidde die zelf en draaide de hele zaak stevig op slot. Er moest echter een beheerder worden benoemd, aangezien het een opbergplaats was, maar het spreekt vanzelf dat je er niet zomaar een medewerkster kon neerzetten, want er ontstond daar niet slechts een ongezonde atmosfeer, maar gewoon een die gevaarlijk was voor het verstand van ieder ontwikkeld mens. Alsof daar op de planken expres naast elkaar stonden Spengler, Schnitzler, Schopenhauer en de daar tegenaan leunende Sjoetilov enzovoorts enzovoorts.

Er werd daarom besloten een medewerker te vinden die ongeletterd was, zodat die daar geen last van zou hebben, maar dat was het hem nu juist: het was onwaarschijnlijk dat je bij de algemene geletterdheid een ongeletterde zou kunnen vinden. Na lange beraadslagingen met de huishoudster van de Minister van Cultuur L. werd de kwiekste medewerkster van de bibliotheek naar de periferie gestuurd. En kijk aan, ze voerde haar opdracht uit en kwam terug met een oude vrouw die ze ergens had opgeduikeld bij een imkerij in het verre Altaj gebergte. Het oudje dat was grootgebracht en opgekweekt met uitsluitend bijenhoning, had alle zuiverheid en ongereptheid van een eenvoudige natuur bewaard, en na een gesprek van een half uur met haar was Vera Stepanovna tot de positieve overtuiging gekomen dat geen van de smerigheden en verleidingen van de gesloten afdeling haar angst inboezemden, of het nu Schnitzler was of Spengler of wie dan ook. Vervolgens kreeg de oude vrouw een werkplek toegewezen en bracht ze haar tijd door in de ruimte van de gesloten afdeling, zonder door iemand te worden gestoord; ’s winters maakte ze daar wanten waarvoor ze eigenhandig de verkoop regelde op de zondagse rommelmarkt en ’s zomers zat ze of te dutten of, wie weet, te dromen over de honinggeur van de Altaj weiden.

Overigens, helemaal zeker was dat niet, aangezien niemand natuurlijk toegang had tot de gesloten afdeling en zelfs geen vertrouwelijke omgang mocht hebben met dit toch in zekere mate met de pest besmette vrouwtje. Alleen de directrice zelf was dat toegestaan, maar ook zij kwam de drempel niet over een voerde als dat nodig was zakelijke gesprekken met het vrouwtje, terwijl ze aan deze kant van de drempel bleef. Zo was alles duidelijk geregeld en had alles precieze omtrekken, vormen en contouren gekregen.

En plotseling vond er een gebeurtenis plaats, of eerder een hele serie van gebeurtenissen, die alles verstoorde en alles omverwierp. Overigens bleek, zoals in het begin al is aangegeven, de afloop over het geheel genomen gunstig. Onverwacht, maar gunstig.

Op een keer reed een auto van het merk Ob naar het gebouw van de bibliotheek toe en er stapte een man uit. Eenmaal aangeland in de kamer van de directrice bleek hij een belangrijk en van ver gekomen wetenschappelijk medewerker te zijn die zich voorbereidde op de verdediging van zijn dissertatie over zo’n ingewikkeld thema betreffende de methodologie van het sociaal typische in de structuren van coöperatieve organisaties of iets dergelijks, dat de directrice, een gedecideerde vrouw die in die tijd al dagelijks het Ereteken droeg, hem toch niets bemoedigends over zijn werk kon zeggen, en alleen maar zwijgend haar hoofd schudde, waarmee ze haar instemming en meegevoel betuigde. De wetenschappelijk medewerker legde daarbij een uitdrukkelijke aanbevelingsbrief over om hem toe te laten tot de gesloten afdeling van de bibliotheek en hem al het daar bewaard wordende studiemateriaal te verschaffen. De wetenschappelijk medewerker haalde daarbij een lijst tevoorschijn waarop de publicaties die hij nodig had vermeld stonden en reikte die de directrice aan met de bedoeling dat ze hem die publicaties zou verschaffen om er thuis mee aan het werk te kunnen gaan.

De directrice wist niet hoe ze het had. Zelf wilde ze absoluut niet de gesloten afdeling in, laat staan haar medewerkers die daar helemaal niets te maken hadden erin toelaten. Het vrouwtje was, zoals bekend, in haar onschuld absoluut niet in staat het aangegeven studiemateriaal te vinden of zelfs maar de titels te lezen die met grote letters stonden geschreven op de lijst die aan de directrice was overhandigd. De directrice haastte zich natuurlijk in de richting van de gesloten afdeling, haar bereidheid tonende de vaderlandse wetenschap te dienen, maar ze wist niet wat ze moest doen.

Toen, terwijl ze langs het toilet liep in de half onder de grond gelegen verdieping, waarachter, helemaal aan het einde van de gang die volstond met stellages zich de gesloten afdeling bevond, kwam plotseling een gedachte bij haar op of liever gezegd een plan, dat zij, een vrouw, die zoals al gezegd, gedecideerd was, onmiddellijk tijdens het lopen begon uit te voeren. Ze riep haar voor deze gelegenheid toevallig opduikende medewerksters, drie meisjes van wie de namen in het nu volgende chaotische gedoe vergeten zijn, en een dame die onlangs ergens vandaan was gekomen, uit Monaco of Marokko, en die de leiding had over de buitenlandse afdeling die zich hier direct naast bevond op deze halfondergrondse verdieping.

De medewerksters kwamen onmiddellijk aangesneld. Gezamenlijk liepen ze naar de deur waarachter het vrouwtje zich verborgen hield en begonnen te kloppen. Het verbaasde vrouwtje verscheen achter de drempel. ‘Grijp haar’, beval de directrice.

Ze grepen het vrouwtje... Het moet gezegd worden dat de verdere gebeurtenissen een enigszins psychologisch karakter hebben en nauwelijks begrepen kunnen worden door de vrijetijdslezers als er geen rekening gehouden wordt met de persoonlijke eigenaardigheden en het bestuurlijke temperament van de directrice, Klavdia Stepanovna. Aangezien ze de harde lijn als het belangrijkste beschouwde bij bestuurlijke kwesties, eiste ze voor alles stipte uitvoering van haar bevelen. In de tweede plaats, als een mens die in de volste zin verantwoordelijk was, gaf ze aan alles dat niet werd uitgevoerd een natuurlijke, theoretische basis. In de derde plaats hield ze, net als elke strijdlustige bureaucraat, niet van overbodige explicaties.

‘Verberg haar’, zei de directrice en rende naar boven naar haar gast. Het vrouwtje dat was vastgegrepen liet ze achter in handen van de drie medewerksters en de halfondergrondse dame uit de Benelux. De meisjes, die helemaal de kluts kwijt waren, hielden het vrouwtje dat ze gevangen hadden stevig vast en de toch al dodelijk verschrikte dame die de naam Varvara Lvovna droeg schreeuwde hen toe:

‘Verberg haar dan toch, verberg haar!’

‘Waar?’ vroegen de meisjes.

Varvara Lvovna, verpletterd door de op haar neergekomen verantwoordelijkheid en niet gewend aan drastisch optreden daar bij haar in de Benefix, keek hulpeloos om zich heen en zei:

‘Hier.’

Aan de rechterkant, in een van de stellages, was een lege plaats waar je zo te zien wel, bij de heersende duisternis in de halfondergrondse gang, een niet al te groot uitgevallen mens zou kunnen wegstoppen. Het vrouwtje, weliswaar grootgebracht met Altajse honing, onderscheidde zich door een drogige en broze lichaamsbouw. De meisjes pakten het vrouwtje vast en duwden haar in de stellage.

Vervolgens wees een van hen op de verzamelde werken van Henri Saragon, die wat hoger stonden. Alle drie de meisjes schermden het vrouwtje snel af met de drieënzeventig delen van de werken van deze eminente dichter, zonder zich iets te bekommeren om het feit dat ze verplaatst werden, aangezien er in de bibliotheek vijf edities van de volledige werken van deze Henri Saragon aanwezig waren. Twee in de leeszaal, een in de tussenbibliotheek, een in de handbibliotheek en een in de kamer van de directrice. Deze, de zesde, zwierf hier rond omdat er elders geen plaats was en werd nu heel functioneel gebruikt.

Aldus werd het vrouwtje inderdaad heel goed verborgen, ook al begreep ze niet waarom dat gebeurde.

Intussen verscheen de directrice met de belangrijke gast. Ze voerde hem mee, was er al in geslaagd zijn voor- en vadersnaam te weten te komen en zei: ‘Neemt u me niet kwalijk, Loeka Fomitsj, maar u moet alles zelf maar proberen te vinden, aangezien onze medewerkster die de leiding heeft over deze afdeling zich zonet, wellicht vanwege de migraine, niet goed voelde en voor onderzoek naar de polikliniek van de wetenschappelijke medewerkers is gestuurd.

En, dat spreekt vanzelf, niemand van de andere medewerkers heeft toegang tot deze afdeling. Gaat uw gang’, – en de directrice opende de deur van de gesloten afdeling, liet haar gast erdoor naar binnen en overhandigde hem daarbij zijn spiekbriefje. De gast stapte de drempel over met het spiekbriefje in zijn hand en bleef nadenkend staan, waarbij hij om zich heen keek door een bril die gevat was in een fijn en buitengewoon kostbaar metalen montuur. De directrice, die aan de andere kant van de drempel stond, maakte bemoedigende gebaren naar hem. Hij deed nog twee stappen en bleef opnieuw stilstaan.

Op dat ogenblik werd de directrice achter haar rug een gerucht waar dat haar oren deed spitsen, een wanordelijke beweging of, wellicht, het van het ene been op het andere been gaan staan. Ze keek om. De vier medewerksters stonden bij de plank met Henri Saragon en keken met wijd opengesperde ogen naar de banden van de volledige werken van deze grote prozaïst.

Drie of vier delen, die, tussen twee haakjes, in volstrekte wanorde waren neergezet, – zo te zien het vierde, zeventiende, tweeëntwintigste en zesendertigste deel – bewogen op een onnatuurlijke manier heen en weer. Nu is iedere zelfstandige beweging van literatuur op de plank van een bibliotheek een nogal abnormaal iets. Maar deze vier delen bewogen bijzonder vreemd en onnatuurlijk.

De directrice gaf toe aan een gebruikelijke impuls en wilde losbarsten in luid administratief gegil, maar keek om naar de gesloten afdeling en zweeg.

‘Wat is dat?’ vroeg ze sissend fluisterend.

Plotseling hielden de boekjes op met bewegen. Er trad volledige stilte in. De medewerksters schrokken en stormden op de plank van de stellage af. Alle drieënzeventig delen van de volledige verzamelde poëtische werken van Henri Saragon in roodkunstlederen banden stonden geheel onbeweeglijk.

Je zou zeggen dat er in de toestand waarin ze verkeerden er niets was dat bij ervaren bibliotheekmedewerkers ook maar enige onaangename bevreemding zou kunnen oproepen. In feite was dit echter anders. De volstrekte onbeweeglijkheid van de boeken gaf niet alleen de vier uitstekend geïnformeerde medewerksters de beverd, maar ook de directrice die slechts vaag een voorgevoel had dat er iets naars stond te gebeuren.

De meest zenuwachtige van de drie meisjes stortte zich op Saragon en begon hem weg te rukken. Helaas, achter hem heerste een dreigende stilte.

Om deze trieste scène snel te beëindigen melden we dat het vrouwtje tijdens de korte periode van haar verblijf op de stellage erin was geslaagd onverwachts en volledig te sterven. Waarom dit gebeurde is niet bekend. Misschien gewoon van ouderdom. Of door de bedompte atmosfeer. Of vanwege de op het werk ongebruikelijke horizontale ligging die, om zo te zeggen, uit zich zelf in zekere mate leidde tot het hierboven aangegevene.

Maar hoe dan ook – het feit vond plaats. De directrice klapte in haar handen zonder iets te kunnen zeggen. Toen ze een blik wierp op de verweesde gesloten afdeling dag ze dat de hoge gast nog steeds in dezelfde nadenkende houding stond en als het ware iets verwachtte. Ze wilde zich al naar de drempel haasten, maar toen drong het hele verschrikkelijke van het gebeurde tot haar door. ‘Wat een ramp’, zei de directrice. ‘Ze is neergemaaid’.

En ze begon haar handen te wringen. In haar gedachten begreep ze uitstekend dat het vinden van een tweede ongeletterd oudje bij de reeds vermelde hoofdstedelijke liquidatie van het analfabetisme gelijk zou staan aan een wonder.

En nu breekt dan het moment aan voor de onverwachte, maar gunstige afloop, die overigens volstrekt duidelijk van te voren was aangekondigd met al die natuurlijke vereisten die terecht worden gesteld aan zowel de literatuur als de andere kunsten, de toegepaste en dergelijke daarbij ingegrepen. Deze afloop geeft het onderhavige verhaal precies die klank die harmonieert met de algemene verhevenheid van de tendens ervan, waarbij scherp de beperkte, pessimistische en tevens aarzelende platforms worden gemarkeerd die de progressieve stappen vreemd zijn, enzovoorts, enzovoorts. Bovendien is het van belang op te merken dat dit gunstige slot niet tot stand kwam dankzij bepaalde mystieke wendingen zoals, bijvoorbeeld, wanneer het oudje plotseling weer levend zou zijn geworden. Het oudje bleef, volgens de wetten van de levende materie, dood, en werd spoedig afgevoerd naar de kliniek van de wetenschappelijk medewerkers voor toepasselijk onderzoek. De gebeurtenissen ontrolden zich bliksemsnel als volgt.

Tijdens de opschudding stond de geleerde gast net als tevoren midden in de gesloten afdeling, waarbij hij van tijd tot tijd anders ging staan en ongeïnteresseerd op zijn spiekbriefje keek dat volstond met op allerlei manieren geschreven titels van literatuur die hij voor zijn werk nodig had. Twee keer probeerde hij de aandacht te trekken van de directrice, maar zij, buiten zichzelf van verdriet vanwege het verlies van een bijna onvervangbare medewerker, trok zich niets van hem aan. Tenslotte stapte hij, de wenkbrauwen enigszins gefronst, de drempel over, legde zijn hand op haar schouder en leidde haar met zachte drang naar de kant. De directrice maakte zich los van de beslommeringen aangaande het op een speciale baar leggen van het oudje en stapte boos met hem opzij.

‘Kijk eens hier, liefje, de tijd dringt. Dit, weet je’, hij tikte met zijn vinger tegen het spiekbriefje, ‘heeft die Lev van me precies zoals het hoort opgeschreven. Ga er dus maar es mee aan de slag.’

‘Wat voor Lev?’ zei de verblufte directrice terwijl ze de gast vragend bekeek. Maar deze stak haar met een nonchalant handgebaar de papiertjes om en voegde er slechts aan toe: ‘Vooruit, aan de slag ermee!’

De directrice keek naar het papiertje dat geheel bedekt was met een handschrift in grote letters. Daarna keek ze verrast naar de hoge gast. De gast glimlachte goedmoedig. De directrice keek steeds onderzoekender, steeds aandachtiger naar hem... Hun ogen ontmoetten elkaar en de gast bromde opnieuw toegeeflijk. De blik van de directrice verhelderde en werd steeds stralender.

‘Dus u, Loeka Fomitsj, houdt zich hiermee’... – met bevende hand bewoog ze het papiertje heen en weer – ‘niet bezig?’

‘Ik heb hier sowieso al genoeg om handen’, zei Loeka Fomitsj vrolijk. ‘Hou jezelf daar maar mee bezig, liefje.’

De directrice bloosde, stortte zich op de gast en omhelsde hem.

‘Wat houdt dat in, helemaal?’ vroeg ze, terwijl ze het bijna bestierf. ‘Helemaal niet?’

‘Wat een draaitol,’ zei de gast welwillend. ‘Dat zeg ik je toch! Zou ik hier anders met je staan rond te teuten?’

‘Dus je komt bij ons!’ riep de directrice uit terwijl ze zich stevig tegen de gast aangedrukt hield. ‘En je krijgt dus de kaarten... En als docent... En bovendien... Kom maar, kom maar!’ En ze omhelsde de hoge gast steeds steviger.

‘Waarom zou ik niet komen,’ glimlachte Loeka Fomitsj. ‘We zien wel...’

‘Kom dan maar naar mijn kamer,’ zei de directrice met heldere, plechtig klinkende stem, ‘ik zal hier alles zelf in orde maken.’

En ze maakte zich al op om, tegen de gebruikelijke regels in, over de drempel van de gesloten afdeling te stappen. Maar de wetenschappelijk medewerker liep door de gang, bekeek met een geïnteresseerde blik de stellages en de deuren met de opschriften ‘Heren’ en ‘Dames’. De directrice verlustigde zich nog een minuut lang in zijn aanblik, maar toen draaide hij zich om en vroeg haar fluisterend: ‘Excuseer, waar bevindt zich hier bij jullie het herentoilet?’

De directrice, bij wie het laatste spoortje twijfel was verdwenen, begon opnieuw volop te stralen, pakte hem bij zijn hand en bracht hem naar de aangewezen plaats.

‘Hier, mijn beste!’ zei ze, terwijl ze de deur wijd opengooide.