Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Kees Mercks

Praag en de literatuur

Praag heeft als stad, niet alleen voor schrijvers, maar ook voor elke andere bezoeker een bijzonder fascinatie. De oorzaken daarvan moeten we zoeken in de bouw, de stadsarchitectuur, die in het centrum nog steeds grotendeels haar historische vorm heeft bewaard, deels ook in de literatuur die erover is geschreven, waarin Praag vaak wordt geassocieerd met alchemie, magie en geheimzinnigheid. Iedere reisgids die je openslaat, heeft daar wel iets over te zeggen. Je zou kunnen zeggen dat zich ook hier een zekere dubbelheid aanbiedt: aan de ene kant een zekere gezelligheid, knusheid en ook kneuterigheid, aan de andere een wat spookachtig, griezelig aandoende sfeer waarin van alles mogelijk lijkt, waarin werkelijkheid en angstdroom in elkaar overlopen.

De beroemdste Tsjechische schrijver in de tweede helft van de negentiende eeuw, die Praag tot zijn Anton Pieck-achtige decor maakte, was Jan Neruda. Hij beschreef het leven in de pittoreske wijk Malá Strana, de Kleine Zijde, een vrij gesloten wijk die zich van het burchtcomplex, heuvelafwaarts, uitstrekt tot aan de Moldau. Vroeger woonde de stadsadel er in de paleizen, nu stonden vele paleizen leeg of werden toch nog bewoond door verarmde telgen of door de nieuwe rijken. De vroegere grandeur was wat sleets geworden en de middenstand in de winkeltjes had het moeilijk om het hoofd in deze slaperige wijk boven water te houden. De verhalen die Neruda hierover schreef, heten Kleinzijdse Verhalen en alleen al dat klein doet een zekere benepenheid en kneuterigheid vermoeden. Dat kneuterige bedoel ik dan in de goede zin van het woord: als kleinschalige uiting van de romantische idylle. Zo lijkt het althans op het eerste gezicht. De verhalen handelen immers over kleine luiden met hun eigen typische gewoontes. Gelukkig blijft het bij Neruda niet bij oppervlakkige beschrijving, zoals dat het geval is bij enkele tijdgenoten van hem, maar probeerde hij ook iets wezenlijks, over die wijk en zijn bewoners naar voren te brengen om zo de gesignaleerde kneuterigheid juist te zien te overwinnen.

Opmerkelijk is in dit verband het laatste verhaal van de bundel Figuurtjes, waarin Neruda de grens van het alledaags-pittoreske overschrijdt bij zijn poging de geestelijke instorting van een jonge jurist op te tekenen. Deze was erin geslaagd een kamertje in die gesloten wijk te huren, maar slaagde er niet in door de bewoners te worden geaccepteerd, zelfs niet door de poes van de hospita of door de nachtegaal op de binnenplaats Dan begint het verhaal absurdistische trekjes te vertonen:

Dit was een fragment uit het laatste verhaal van de verhalenbundel van Jan Neruda, die zich in Malá Strana, de Kleine Zijde, afspeelt. De geslotenheid van die buurt doet enigszins denken aan een andere gesloten wijk in Praag: het joodse getto, dat zich tussen het Oudestadsplein en de Moldau uitstrekte, het zogenaamde vijfde kwartier. Van oudsher zijn er joden in Praag geweest en die hebben hun eigen stempel op de stad gedrukt. Het getto ontwikkelde zich gestadig, en kende een grote bloeiperiode tijdens de Renaissance en overgang naar Barok, in de Boheemse landen ongeveer rond 1600, ofwel globaal ten tijde van de Habsburgse keizer Rudolf II, die zijn hof in Praag had. Uit die tijd stammen ook de verhalen over Kabbala en wonderrabbi's.

Zo zou Rudolf II contact hebben gehad met de wonderrabbi Ben Löw, voluit Jehuda Ben Bezalel, over wie de legende gaat dat hij de Golem zou hebben gecreëerd. Van leem (rivierklei uit de Moldau) boetseerde hij een pop en verrichtte vervolgens een Kaballistisch ritueel om deze pop leven in te blazen. Belangrijk onderdeel was daarbij dat hij hem de sjem, een kleitablet meteen toverformule, in de mond legde, een soort diskette dus. De Golem kwam tot leven: hij was groot, log, oersterk en dom. Ondanks zijn mysterieuze en magisch-mystieke ontstaan mocht hij de rabbi alleen helpen in de huishoudelijke sfeer. Zo zien we hoe zich ook hieropeens een onverwachte kneuterigheid voordoet. Over de Golem gaan tientallen verhalen die zich scharen bij de tientallen andere verhalen, legenden, mythen, die over Praag gaan, met name in die tijd toen magie, toverkunst en alchemie serieus werden bedreven. Men denke aan het Gouden Straatje op het Burchtcomplex of aan Faust die na zijn verdwijning in Duitsland in Praag zou zijn opgedoken en enige tijd aan het Karelsplein (destijds Veemarkt) zou hebben gewoond.

Maar om op de Golem terug te komen: het is niet die burgerlijke Golem die ons nu zo interesseert, maar wel de geabstraheerde, zoals die bij Meyrink in zijn gelijknamige boek voorkomt, een die eens in de 33 jaar ontwaakt om de bewoners van het getto de stuipen op het lijf te jagen. Meyrink vatte Praag juist niet op als een romantisch-idyllische stad, maar eerder als een spookachtig, mystiek centrum, waar werkelijkheid en illusie, leven en dood, heden en verleden nauw met elkaar verstrengeld zijn in een onontwarbare kluwen. Meyrinks Golem is het spook, de geest van het getto, de duistere kracht die werkelijkheid en illusie in elkaar liet overlopen, een kracht die normaal gesproken diep weggedoken was in de kelders, achter de muren, in de hoeken van duistere passages van het getto. Bij Meyrink kwam hij tot leven omdat het getto met de grond werd gelijkgemaakt, zoals soms, naar men beweert, de ziel van een huis vrijkomt wanneer het wordt gesloopt.

Met Meyrink zitten we al in het fin-de-siècle, een periode die wordt beheerst door de opkomst van spiritualisme, spiritisme en allerlei - sofie. Het was echter ook de periode van werkelijke sloop van het eeuwenoude getto, dat vervallen was geraakt en bovendien ontvolkt, omdat de joden ook op andere plaatsen mochten wonen. Wieernog in het getto woonde was vaak oud en arm. Ziekten heersten er in verband met gebrekkige sanitaire voorzieningen en instortende huizen. Wat ooit de trots van Praag was, werd nu als rotte plek gezien, rijp voor sanering, rijp voor asanace. De verbouwing ging echter zo radicaal dat behalve de monumentale gebouwen (synagogen en raadhuis) geen steen op de ander bleef. Het stratenplan werd drastisch gewijzigd, steegjes verwijderd, straten en pleintjes opnieuw getrokken en uiteindelijk opnieuw bebouwd in de monumentale bouw die uit Parijs was overgewaaid en die nog steeds in de Pařížská en omgeving is te bewonderen.

Deze grootscheepse asanace, die onvoorstelbare puinhoop die daar in het hart van Praag verscheen en die in 1889 begon en pas in 1917 werd beëindigd, gebruikte Meyrink nu om de Golem in te laten herleven. De puinhoop van het getto werd een metafoor voor de bewustzijnstoestand van haar bewoners, die hun huis en haard, hun geestelijke verankering en hun totale oriëntatie verloren. Zo kon ook de 'ik', Athanasias Pernath, na zijn terugkeer uit de gevangenis zijn straat, zijn huis, zijn café en zijn vrienden niet meer vinden en raakt daardoor helemaal van de kaart, zoals de wijk zelf ook letterlijk van de kaart was weggevaagd:

Meyrinks boek - de auteur was overigens zelf geen jood - voedde het beeld van het mysterieuze Praag, zoals zich dat al in de barok met al zijn irrationele kantjes gevormd had, en zou beeldbepalend worden voor het Praag zoals dat door de bezoekers in deze eeuw vaak wordt ervaren. Bij het mysterieuze beeld van Praag sluit ook het beeld van die stad aan zoals dat uit het werk van Franz Kafka spreekt, met name in diens roman Het proces.

Met Het slot is het al moeilijker vast te stellen, hoewel sommigen hardnekkig het burchtcomplex van Praag hierin blijven zien. Typerend voor het decor van Kafka's romans is echter de symbolisering. Een concreet gebouw, landschap, straat et cetera ontdoet hij van zijn lokale karakteristiek en verleent daar een algemene aan. Verschillende sloten hebben waarschijnlijk model gestaan voor het slot in zijn roman Het slot. Daardoor ontstaat een generalistisch beeld van een slot dat op zijn beurt weer toepasbaar is op het slot, de burcht van Praag, Hradčany, als iemand dat nou beslist wil. Als symbool van de macht aldaar, de eeuwenoude zetel van koningen, keizers en presidenten.

In Het proces zijn echter bepaalde locaties concreter herkenbaar, ik volsta met het noemen van de Karelsbrug en van de St. Nicolaaskathedraal. Wat het laatste betreft wordt de kathedraal waar Josef K. een belangrijke boodschap van iemand zou krijgen, niet met name genoemd, maar de beschrijving van die kerk is zo treffend dat de Tsjechische geleerden er geen twijfel over laten bestaan dat het hier zou gaan om de imposante duistere St. Nicolaaskerk op Malá Strana, vlak achter de Karelsbrug. Ja, Kafka zou zelfs die scène hebben gestolen uit een novelle van de toen populaire Tsjechische schrijver Arbes, die hij wellicht daarvoor ooit had gelezen ... Zo zien we herhaaldelijk pogingen om Kafka's werk te regionaliseren, terwijl het mijns inziens juist bij Kafka erom ging het lokale, regionale te symboliseren, te veralgemenen en in te passen in de fictionele wereld van Kafka. Per slot heet Josef K. ook alleen maar K-punten niet Kafka, Kaiser of welke andere individuele naam dan ook.

Een tijdgenoot van Kafka was de Tsjechische en ook in het Tsjechisch schrijvende auteur van de Švejk-roman: Jaroslav Hašek: beiden in hetzelfde jaar geboren ( 1883) en vlak na elkaar te vroeg gestorven (Hasek in 1923, Kafka in 1924), beiden ook schijnbaar elkaars volledige tegenhanger. Tegenover het schuwe, broodmagere type Kafka in de Praags-Duitse literatuur stond de joviale, kogelronde bon-vivant Hašek, die voornamelijk in en rond de kroegen leefde, zoals Het kelkje (Ukalicha), bij het Karelsplein, of in café Kravin in de wijk Vinohrady. Waar Kafka juist tendeert naar filosofische diepte en naar een symbolisch op te vatten fictionele wereld, zien we in Hašeks proza concrete namen van levende personen, straten, pleinen, cafés. We kunnen van zijn fictionele wereld een topografie samenstellen die met de echte werkelijkheid overeenstemt. En terwijl Kafka's helden uitmunten in machteloosheid en zelfdestructie, zit Hašeks held Švejk achter zijn zoveelste biertje en lacht de wereld uit.

Bekend is dat Kafka en Hašek, zelfs met hun gemeenschappelijke interesse in anarchistisch cabaret van het begin van deze eeuw, elkaar waarschijnlijk nooit hebben ontmoet, laat staan met elkaar hebben gesproken, vrienden geworden zijn. Daarvoor stonden hun werelden, die van de intellectualistische Praags-Duitse en van de plebejische Tsjechische literatuur te ver van elkaar.

Maar is die tegenstelling wel helemaal terecht? Bekend is dat Kafka niet alleen bloedserieus was, maar ook gevoel had voor absurditeit en humor. Bekend is ook dat Kafka, hoewel Duitstaligen joods, na 1918 toch de Tsjechische nationaliteit heeft aangevraagd en dat hij ook heel aardig Tsjechisch moet hebben gekend (brieven aan Milena). Aan de andere kant, en sta me toe dat ik de vergelijking nu niet op Hašek, maar op zijn evenbeeld Švejk van toepassing laat zijn, is die geniale idioot Švejk, die het (Oostenrijkse) militarisme, de Oostenrijkse bureaucratie en het Oostenrijkse chauvinisme zo prachtig onderuit kon halen, die almaar bierzuipende en doordravende simulant, niet tegelijkertijd ook een heel bijzonder individu? Hij verliet het veilige Praag (de knusse huis en haard in de kroeg) om een tocht te ondernemen die van het allereerste begin af zinloos was en absurd en geen einde zou hebben. Steeds doolde hij maar rond, doelloos, zinloos, of met als enige doel en zin: het doel en de zin van de ander te ondergraven ... Zo wordt opeens de brave soldaat Švejk een archetype, een filosofische constructie, en wel ondanks zijn dikke lijf en grote drankzucht.

Een Tsjechische filosoof heeft de twee schijnbaar zo tegengestelde romanfiguren: Josef K. en Švejk met elkaar vergeleken, en opeens bleek dat beide hoofdrolspelers zelfs een gemeenschappelijke route door Praag hebben afgelegd:

In de moderne Tsjechische literatuur vinden we de twee tegengestelde beelden van Praag, Kafka's mysterieuze en Hašeks biergistende beeld, terug in het werk van Bohumil Hrabal (1914- 1997). Hrabal, van wie al een handvol novellen en romans in het Nederlands is vertaald, sluit in eerste instantie aan bij het Hašek/Švejk-beeld: dat van het kroegleven en de biercultuur samen met de fabuleuze kunst van het fabuleren, zo u wilt ouwehoeren Waar voor Hašek/Švejk Het Kelkje het bierwalhalla werd, werd dat voor Hrabal De Gouden Tijger, met dien verstande dat beide kroegen een voorbeeldfunctie hadden, want zowel Hašek/Švejk als Hrabal bezochten er met enige regelmaat vele. De consumptie van bier werd door Hrabal verheerlijkt en ultiem vergeleken met een hoogmis, met de eucharistie. Bier was voor hem in het echte leven en in de fictionele wereld waarin hijzelf optreedt, een levenselixer dat hem de euforie moest bezorgen om het leven aan te kunnen en om de gouden pareltjes op de bodem daarvan te kunnen blijven opdiepen.

Hrabals Praag was niet Malá Strana, zoals bij Neruda en voorwaardelijk een beetje bij Kafka, ook niet het joodse getto, zoals bij Meyrink, of Vinohrady zoals bij Hasek. Voor Hrabal werd de typische wijk Libeń, iets noordelijker dan Karlín, een echte arbeiderswijk en een wijk waar vroeger, toen het nog een dorpje was, een joodse buurt was, met een eigen joodse begraafplaats. Over de tijd dat hij daar heeft gewoond, samen met zijn vrouw Pipsi, kan men lezen in de in het Nederlands vertaalde romans Trouwpartijen en Vita nuova, de eerste twee delen van een trilogie. Hrabals literaire ik verschilt echter weer hemelsbreed van Švejk, ook wat betreft het bierdrinken. Waar de vitalistische Švejk steeds ongeschonden uit de strijd met de halveliters komt, even zijn roes uitslaapt om vervolgens weer fris en vrolijk het leven voort te zetten, daar vervalt Hrabals ik tot grote depressiviteit en zelfdestructie. Aldus herhaaldelijk op de bodem van het bestaan beland lijkt hij soms ook even op Josef K., hoewel ik deze niet gauw met een halfliterglas bier in de handen lyrisch zie doen over de goddelijke kwaliteit van dit vocht.

Hieronder volgt een fragment uit Hrabals laatste deel van de trilogie, dat nog moet verschijnen. Waar we in het tweede deel een passage kunnen lezen over de lusten van het bierdrinken, waarbij Hrabal niet schuwt het bierdrinken te vergelijken met de viering van de eucharistie, stuiten we in het laatste deel van de trilogie op de lasten van datzelfde bierdrinken: Hrabal valt er hard op de existentiële bodem, waar je door toedoen van overmatig bierdrinken op kunt terechtkomen: