Tijdens de lockdown werd ik gevraagd om
een groep lezers te begeleiden bij het lezen
van Russische literatuur in vertaling.
Zo ontstond een enthousiaste leesclub, die
elkaar eenmaal per maand virtueel ontmoette
in een Zoom-meeting. Naast de
klassieken lazen we ook moderne literatuur.
Natuurlijk wilde men graag ‘iets van
Dostojevski’ lezen. Ik heb Misdaad en
straf gekozen, omdat het een wereldberoemd
werk is, nog steeds actueel, spannend,
goed leesbaar. Een vraag die daarbij
opkwam: Welke vertaling kun je het beste
aanbevelen? Natuurlijk geldt dit voor alle
werken die we lazen, maar ik wilde deze
graag onder de loep nemen. Mijn invalshoek
is geen wetenschappelijke, maar een
praktische: welke vertaling kies je voor
een groep geïnteresseerde lezers?
Er zijn sinds de oorspronkelijke uitgave
uit 1866 (Преступление и наказание:
Роман в 6 частях с эпилогом / Ф.М.
Достоевский) diverse vertalingen in het
Nederlands verschenen, de oudste is uit
1885 getiteld Schuld en boete (vertaald uit
het Duits).
Ik heb de volgende drie vertalingen op
een aantal punten met elkaar vergeleken:
1. Fjodor Dostojevski, Misdaad en
straf : Roman in zes delen en een epiloog,
Vertaling Jan Meijer. Van Oorschot (De
Russische Bibliotheek), Amsterdam 1958.
2. Fjodor Dostojevski, Misdaad en
straf : Roman in zes delen met epiloog,
vertaling en nawoord Lourens Reedijk.
L.J. Veen, Amsterdam/Antwerpen 1992
(L.J. Veen Klassiek).
3. Fjodor Dostojevski, Misdaad en
straf, vertaling Hans Boland. Van Oorschot,
Amsterdam 2019.
De keuze is op deze drie vertalingen gevallen
omdat het om een ‘klassieke’ gaat
(1), een modernere (2) en een hele moderne
(3). Ook vertaler Boland zelf vergelijkt
zijn eigen vertaling met deze twee in zijn
begeleidende boekje Van mensen die geen
enge grenzen erkennen : Dostojevski leren
lezen (Amsterdam : Pegasus, 2019).
De drie vertalingen zijn alle drie verkrijgbaar,
in de boekhandel (3), in een gemiddelde
openbare bibliotheek (1,2,3) en via
een platform voor tweedehands boeken
(1,2,3).
In bijgaande tabel zijn de beginzinnen
van alle hoofdstukken verzameld
en naast elkaar gezet, om te kijken in
hoeverre de vertalingen onderling verschillen.
Verder zijn er enkele woorden
en zinnen opgenomen die Boland in zijn
boekje bespreekt.
Daarbij heb ik gelet op:
Het aantal zinnen; worden lange zinnen in
stukken geknipt?
- Het aantal woorden: doorgaans heeft het
Nederlands meer woorden nodig dan het
Russisch
- Verschillende vertalingen van woorden
- Verandering van syntaxis
- Toevoegen/weglaten van woorden.
Ik was benieuwd, of ingrijpende veranderingen
van invloed zijn op de kwaliteit
van de genoemde vertalingen. Aan het
eind van dit artikel ga ik hier verder op in.
Misdaad en straf. Waar vertaler 1 en 2 de ondertitel hebben vertaald, laat 3 die weg. Het is een keuze; de ondertitel is hier een formele mededeling, ‘Roman in zes delen met epiloog’. Zonder ondertitel mist de lezer niets van inhoudelijke aard.
Hoofdstuk 1
…в чрезвычайно жаркое время ...: Snikhete
dag(1) - bijzonder warm (2) - extreem
heet (3). Bij vertaler 2 is het minder
warm!
…в С-м переулке, ...к К-ну мосту:
Vertaler 1 en 2 hebben het over respectievelijk
de S. dwarsstraat en de S-steeg, en
de K.-brug. Vertaler 3 vertaalt en benoemt
de straatnamen in het Nederlands, S.(toljarnyj)
pereoelok wordt Timmermanssteeg
en K. most wordt Kokoesjkinbrug.
De vertaler vult deze straatnamen in, terwijl
de schrijver ze bewust vaag heeft gehouden.
De vertaler gaat daarmee een stap
te ver, hij interpreteert.
Niet alleen is de sfeer van deze belangrijke
eerste zin veranderd, ook het
zinsritme is totaal anders. Bij vertaling 1
en 2 blijven sfeer en zinsritme veel beter
bewaard.
Hoofdstuk 2
…бежал всякого общества: ging ieder
gezelschap uit de weg (1); ontliep ieder
gezelschap (2); schuwde hij sociaal contact
(3). Vertaling 3 is duidelijk het modernst!
Hoofdstuk 3
D: drie zinnen; 1: drie zinnen; 2: drie zinnen;
3: drie zinnen, maar zin twee loopt
langer door en zin drie is dus korter. Bij
vertaler 3 is daardoor sprake van stijlbreuk.
D: Это была крошечная клетушка,
шагов в шесть длиной ... Het kleine hokje
(1), het piepkleine hokje (2) en de benauwende
kooi (3) zijn resp. ‘een stap of zes
in de lengte’, ‘een pas of zes lang’ en ‘nog
geen vier meter diep’. Vertaler 3 interpreteert
de ‘pas of zes lang’ en maakt er iets
anders van. Verderop verandert ‘высокий
человек› bij vertaler 3 in een ‘reus’.
Hoofdstuk 4
De brief van zijn moeder had hem, Raskolnikov,
‘gekweld’ (1), ‘volkomen uitgeput’(
2) of zelfs ‘tot in het diepst van
zijn ziel geraakt’ (3). Het Russische werkwoord
‘измучить› betekent volgens het
Russisch-Nederlands woordenboek van
Honselaar (Amsterdam : Pegasus, 2002)
o.a. ‘kwellen, martelen, folteren, afmatten,
uitputten’. De tweede en derde vertaling
zijn duidelijk sterker dan de eerste.
Vertaler 3 gebruikt hier overigens de
naam Raskolnikov om de lezer duidelijk
te maken over wie het gaat, de andere
twee volgen het Russisch met ‘hem’ (1)
en ‘hij’ (2).
Hoofdstuk 5
Dit hoofdstuk begint met de gedachtestroom
van Raskolnikov in de directe
rede, Dostojevski sluit de zin af met
‘додумывался’. Vertaling 1 en 2 nemen
dit over, maar in de derde vertaling lezen
we de zin in de indirecte rede, waar geen
‘ik’ aan het woord is maar over ‘hij’ wordt
gesproken. Het is een stijlverandering.
Vertaler 3 laat enkele woorden achterwege:
действительно, недавно, хотел
было, или что-нибудь, додумывался,
теперь-то. De weggelaten woorden geven
juist het getwijfel van Raskolnikov
weer. In de twee andere vertalingen vinden
we deze woorden wél terug.
Op sommige momenten heeft vertaler
3 de neiging als gids op te treden. Verderop
in dit hoofdstuk, wanneer de hoofdpersoon
bij de Petersbrug is aanbeland,
geeft hij in een noot een aanvulling voor
de Nederlandse lezer: ‘in een wak van het
ijs onder deze brug zou in januari 1917
het lijk van de legendarische charlatan Raspoetin worden aangetroffen’. Deze
opmerking staat los van de tekst.
Hoofdstuk 6
Bij vertaler 1 en 2 wordt Lizaveta ‘thuis’
dan wel ‘aan huis’ uitgenodigd, ze volgen
Dostojevski’s ‘к себе’. Bij vertaler 3
wordt ze ‘voor de thee’ gevraagd.
Hoofdstuk 7
Vertaler 3 voegt het woord ‘vestibule’ toe
aan ‘из темноты’.
Hoofdstuk 1
In plaats van ‘het kwam niet bij hem op’
(1) of ‘het kwam niet in zijn hoofd op’ (2)
lezen we in de derde vertaling ‘was hij te
ver heen’, een veel sterkere uitdrukking.
Het Russische ‘ему не приходило в
голову› betekent tamelijk neutraal ‘opkomen’
(Woordenboek).
Hoofdstuk 2
Het meest compact en toch volledig is de
tweede vertaling.
Vertaler 3 voegt een zinnetje toe: ‘vroeg
hij zich hardop af”. Hij knipt de vierde zin
in tweeën en voegt het tweede deel daarvan
toe aan de vijfde zin: ‘Zo te zien had
er niemand binnengekeken, zelfs Nastasja
niet’. Zin zes en zeven worden samengetrokken.
Door de zinnen langer of korter te
maken en een zin toe te voegen verandert
hij de stijl van de oorspronkelijke tekst.
Het resultaat is niettemin een spannende,
vlot geschreven alinea. Het zinnetje ‘Geen
mens, niets aan de hand’ klinkt beter dan
‘(er was) niets en niemand.’
Hoofdstuk 4
Vertaler 3 begint met de tweede zin waarin
de leeftijd van Zosimov ter sprake komt,
gevolgd door de eerste zin. Vertalers 1 en
2 houden de volgorde van Dostojevski’s
tekst aan.
Hoofdstuk 5
Vertaler 3 speelt met het zinnetje ‘Куда
ж это я попал› , hij zet het op een andere
plek. Qua betekenis maakt dit niet uit.
‘Wat is dit?’ (3) klinkt modern.
Hoofdstuk 6
Vertaler 3 vertaalt ‘узел› accuraat met
bundel, het is een ‘pak’ met kleren bij de
andere vertalers.
Hoofdstuk 7
In plaats van ‘twee vurige grijze paarden’
(парой горячих лошадей) staat er bij vertaler
3 ‘twee kloeke grauwe schimmels’.
Bij de andere vertalers lezen we ‘twee
vurige grijze paarden’(1) en ‘een tweetal
vurige grijze paarden’ (2). De ‘chique rijkeluiskoets’
(3) roept een sterker beeld op
dan ‘een luxe en deftig rijtuig’(1) of ‘een
chique en deftige kales’ (2).
Hoofdstuk 1
Bij vertaler 3 ontbreekt de divan in de eerste
zin. Raskolnikov (wederom is de naam
voor de duidelijkheid toegevoegd) keek
zijn moeder en zuster ‘langdurig’ aan, terwijl
de andere twee vertalers de ‘twee minuten’
(1) dan wel ‘enkele ogenblikken’
(2) uit de tekst overnemen, ‘минуты две›.
Vertaler 2 maakt van ‘взгляд› ‹ogen’, de
andere twee ‘blik’.
Hoofdstuk 2
‹в восьмом часу› wordt bij vertaler 1 ‘acht
uur’, bij vertaler 2 ‘omstreeks half acht’ en
bij vertaler 3 ‘kort voor acht uur’. Volgens
het woordenboek: na of over zevenen.
Hoofdstuk 3
Tijdsbepalingen blijven lastig. Dostojevski’s
‘минут с десять’ wordt resp. een
minuut of tien (1) – ongeveer tien minuten
(2) – tien minuten (3).
Hoofdstuk 5
Bij vertaler 3 lezen we wederom Raskolnikov
i.p.v. ‘deze’ (тот).
Hoofdstuk 6
‹... озадаченный Разумихин, ...› wordt
vertaald als ‘de verbijsterde Razoemichin’(1), de verblufte Razoemichin (2) en
‘hij was compleet uit het veld geslagen’(3).
De zin: …стараясь всеми силами…
‘probeerde wanhopig’(3) is in deze vertaling
sterker dan ‘zijn best deed om’ (1) of
‘zich tot het uiterste inspande’ (2).
Hoofdstuk 2
Razoemichin en Raskolnikov (3) in plaats
van ‘zij beiden’ (1) of ‘de twee’(2). Wederom
kiest vertaler 3 voor meer uitleg
aan de Nederlandse lezer.
Hoofdstuk 3
Vertaler 3: Loezjin in plaats van hij (zie
vorige opmerking)
Hoofdstuk 5
Bij vertaler 3 is er, net als bij de andere
twee, sprake van twee zinnen, maar de
zinsopbouw verschilt van het Russische
origineel.
Hoofdstuk 1
Vertaler 3 past de namen weer aan voor
de Nederlandse lezer. In plaats van Doenetsjka
en Poelcheria Aleksandrovna staat
er ‘moeder en dochter Raskolnikova’,
en in plaats van Pjotr Petrovitsj staat er
‘Loezjin’.
Hoofdstuk 3
Bij vertaler 3 worden de zinnen wat aangedikt
en er zijn duidelijk meer woorden
gebruikt. Hierdoor komt de labiele toestand
van Katerina Ivanovna goed tot uiting.
‘Denk aan deze arme weeskindertjes
hier!’ is heel wat sprekender dan ‘verdedig
ons hulpelozen’ (1) of ‘beschermt u de
wezen’(2).
Hoofdstuk 5
D: ...бросив Раскольникова. Vert.1: …
terwijl hij zijn tot Raskolnikow gerichte
woorden onderbrak. Vert.2: …zonder verder
nog aandacht aan Raskolnikov te besteden.
Vert.3: laat het zinnetje weg.
Hoofdstuk 1
D: …точно туман…; ...безвыходное и
тяжелое уединение.
Vert.1: …opeens een mist…; diepe vereenzaming,
waaruit geen uitweg was
Vert.2: …plotseling mist…; een uitzichtloze
en drukkende eenzaamheid
Vert.3: …een dikke, taaie mist…; zonder
baken, zonder uitweg, zo eenzaam en verlaten
voelde hij zich.
Hoofdstuk 2
Кашляю-с, першить начало, и одушка:
Ik heb last van kriebelhoest en kortademigheid
(1); ik hoest, krijg de kriebels in
mijn keel en ben kortademig (2); Ik hoest
en kuch, ik heb om de haverklap kriebel in
mijn keel en ik ben kortademig (3).
Hoofdstuk 5
Оборачиваясь: terwijl hij zich omdraaide
(1), zich omkerend (2), bij vertaler 3 is dit
weggelaten.
Hoofdstuk 7
Часу в седьмом: tegen zeven uur in de
avond (1); zo tussen zes en zeven (2); het
zal rond zeven uur ’s avonds geweest zijn
(3). Opnieuw zijn de tijdsbepalingen verschillend
vertaald.
van mensen die geen enge grenzen
erkennen: dostojevski leren lezen
Enkele voorbeelden:
Deel 1 Hoofdstuk 3
...из Р-й губернии: vertaler 3 legt uit dat
het om Rjazanj gaat.
Deel 1 Hoofdstuk 5
Кобыленка этта...: deze knol (1); dit merrietje
(2); deze klotemerrie (3). Laatste
vertaling expliciet en grof.
Deel 1 Hoofdstuk 7
Vertaler 3 voegt een zinnetje toe: …door
de stuiptrekkingen van haar doodsstrijd.
Geeft de lezer meer uitleg.
Deel 5 Hoofdstuk 4
Vertaler 3: ‘waar geen leven zich aftekent’
toegevoegd, ‘na de storm’ weggelaten.
Deel 6 Hoofdstuk 8
D: Это я убил тогда старуху-чиновницу
и сестру ее Лизавету топором и
ограбил. Vertaler 3 gebruikt geen cursief
zoals in het origineel en heeft ‘en beroofd’
weggelaten. De allerlaatste zin is door de
drie vertalers hetzelfde vertaald!
Vertaler Boland heeft het meest in de onderzochte
zinnen gesneden en veranderd.
Meijer en Reedijk hebben tekstgetrouwer
gewerkt. In zijn begeleidende boekje licht
Boland veel van zijn keuzes toe. We hebben
het volgende kunnen vaststellen:
Boland gebruikt meer woorden en zinnen.
Hij hakt vaker zinnen in tweeën. Hij
veroorlooft zich vaker dan voorgenoemde
twee vertalers een ‘vrije’ vertaling, soms
met originele vondsten. Hij verandert persoonlijke
voornaamwoorden in eigennamen.
Hij verandert soms de volgorde van
zinnen.
Komt dit de kwaliteit van de vertaling
ten goede?
De kwaliteit van een vertaling laat
zich moeilijk beoordelen. Zolang er geen
fouten gemaakt worden lijkt er veel geoorloofd.
Toch heeft de vertaler de verantwoording
om een tekst, in dit geval een lijvige
negentiende-eeuwse roman, zo goed
mogelijk weer te geven in de doeltaal.
Gaan deze aanpassingen ten koste van
de leesbaarheid?
Meijer geeft een vertaling die dicht
bij het Russisch staat. Lange zinnen blijven
lang, hij gebruikt veel bijzinnen. Zijn
woordkeuze is goed maar zal voor de jongere
lezer soms wat ouderwets klinken
(bijv. dl.1/H2 ‘was niet gewoon’).
Reedijk heeft een soepele, goed leesbare
vertaling gemaakt. Hij wijkt iets
meer af van het Russische origineel,
maar heeft geen grote wijzigingen aangebracht.
Boland heeft flink ingegrepen in de
oorspronkelijke tekst, maar zijn vertaling
is voor de huidige Nederlandse lezer goed
leesbaar.
Zelf heb ik met genoegen vertaling 1 en 2
gelezen, omdat ze adequaat zijn en dicht
bij het origineel blijven. Misdaad en straf
is een negentiende-eeuwse roman en het
soms verouderde taalgebruik stoort daarom
niet. De derde vertaling heb ik met
veel plezier, maar soms ook met ergernis
gelezen. Aan de ene kant genoot ik van de
vlotte schrijfstijl en originele vondsten.
Ik was het echter niet altijd eens met de
woordkeuze en de manier van ingrijpen in
de originele tekst.
Toch heb ik mijn leesgroep Bolands
vertaling aangeraden. Hoewel hij zich de
meeste vrijheden veroorlooft, is het resultaat
een boek, dat aantrekkelijk is voor
een nieuwe generatie, omdat de vertaler
de nodige uitleg geeft, modern taalgebruik
bezigt en het voor de lezer op die
manier heel toegankelijk maakt. Om met
vertaler Robbert-Jan Henkes te spreken: ‘je
vertaalt voor je lezers!’ (VandaagsVertaalProbleem 149, 11/02/2022).