TSL 84f

Willem Weststeijn

Evelina Schatz

Vijftien jaar geleden kocht ik in Moskou voor mijn verzameling Russische poëzie na de perestrojka drie boeken van een mij toentertijd geheel onbekende dichteres, Evelina Schatz (in onze transliteratie eigenlijk Sjats, maar zelf schrijft ze haar naam in het Latijnse schrift als Schatz). De boeken waren uitgegeven in Moskou, maar zagen er anders uit dan wat de Russische uitgeverijen normaal produceerden: andere opmaak, ander papier, ander formaat. Ze bleken gedrukt te zijn in Italië en volgens het colofon was het ‘design’ van de auteur zelf. Twee van de boeken bevatten poëzie en hadden op de achterzijde een joyeus geklede vrouw met een zwarte hoed op, die haar gezicht bijna geheel bedekte. Het derde boek bevatte een vrij uitvoerige (350 bladzijden) studie van de beelden in het werk van Schatz. Op grond daarvan zou je zeggen dat Schatz wel een bekende dichteres moest zijn, maar in de literaire tijdschriften was ik haar naam nooit tegengekomen, in poëziereeksen ontbrak haar naam en ook Russische collega’s kenden haar niet of wisten alleen vaag dat het een half-Russische, half-Italiaanse was. Gelezen had niemand haar.

Genoeg reden dus om wat meer van haar te weten te komen en met haar werk kennis te maken. Op internet was er toen nog niets over haar te vinden, maar de boeken zelf bevatten wel enige summiere informatie. In één ervan, Echo zerkal (‘De spiegelecho’) staat als een korte inleiding:

Evelina Schatz is een Italiaanse en Russische dichter, essayist en kunstenaar. In de de lezer hier aangeboden trilogie ‘De spiegelecho’ (1985-1994) zijn drie dichtbundels opgenomen: ‘Achter de spiegel’, ‘Katoptromantia of Spiegelwaarzeggerij’ en ‘De eenhoorn of De spiegelecho’.

Als dichter die haar ingewikkelde lot gebouwd heeft op het snijpunt van twee landen, twee talen en twee eeuwen, heeft Evelina Schatz in haar gedichten alle bijzonderheden opgenomen van de poëzie van de twintigste eeuw. Haar lyrische heldin is een vrouw die leeft in de wereld van nu, maar verbonden is met het verleden en de toekomst en haar bestaan richt naar de verheven modellen van kunst en cultuur van de landen en volken van de wereld.

Aan zo’n laatste zin heb je natuurlijk niets, maar de andere bundel, ‘De hiëroglief van de oneindigheid’, die een vijftal eerder in Italië uitgegeven gedichtenbundels bevat, geeft in een soortgelijke korte inleiding wat concretere informatie: ‘Bij de ontwikkeling van haar originele, met die van niemand te vergelijken poëtica steunt Evelina Schatz op de traditie van de internationale avant-garde, van Velimir Chlebnikov tot Ezra Pound. Het intellectualisme van haar poëzie gaat samen met het beschrijven van sterke gevoelens.’

Het derde boek, ‘De archeologie van de dichter. Woordenboek van beelden van Evelina Schatz’ geeft nog enige biografische informatie. De dichteres is geboren in Odessa en woont al heel lang in Milaan. Sinds 1998 verdeelt ze haar tijd tussen Milaan en Moskou en schrijft zowel in het Italiaans als in het Russisch. Behalve dichteres is ze performance kunstenaar, journalist, regisseur, essayist, culturoloog en vertaler. Ze houdt zich bezig met theater en film, muziek en multimedia, wetenschap en filosofie. Ze heeft opgetreden voor de Russische radio en televisie, maar uit de opgenomen bibliografie blijkt dat nagenoeg al haar werk, ook wat ze in het Russisch had geschreven, in Italië is uitgegeven. Pas in 2005 verschenen haar eerste in Rusland gepubliceerde boeken – geen wonder dus dat in dat jaar bijna niemand in Moskou van haar had gehoord.

Evelina Schatz

Pas sinds die publicaties is ze bekender geworden, ook al bemoeit ze zich niet echt met de Moskouse literaire wereld en is ze daar nog steeds een outsider en kom je haar in de literaire tijdschriften ook nog niet tegen. Wel staat ze inmiddels op internet, met foto’s en interviews. Uit die laatste komen we te weten dat haar grootouders, afkomstig uit respectievelijk Hongarije en Kroatië, maar allebei joodse Duitsers, heel succesvol waren in Amerika, maar in de vroege jaren twintig naar de Sovjet-Unie vertrokken om daar het communisme te helpen op te bouwen. Vanzelfsprekend kwamen ze in de Stalin-tijd, zoals zoveel van de buitenlandse idealisten (en niet alleen de buitenlandse) in de kampen terecht. Evelina werd geboren in Odessa, groeide op in Oefa, waarheen haar ouders tijdens de Tweede Wereldoorlog waren geëvacueerd, en studeerde kunstwetenschap in Moskou. De artistieke begaafdheid had ze van haar vader Emmanoeil, een niet onbekend kunstenaar, die een niet erg fraaie rol in haar leven heeft gespeeld. Toen ze in Moskou in de jaren vijftig, een periode waarin omgang met een buitenlander door de machthebbers als een doodzonde werd beschouwd, in het geheim trouwde met een Italiaan die ze op het kunstinstituut waar ze studeerde had ontmoet, gaf hij haar aan bij de KGB, doodsbenauwd dat hijzelf daarvoor opgepakt zou worden. In 1960 kreeg ze uiteindelijk een Italiaans paspoort en vertrok ze naar Italië. Daar leerde ze Italiaans en begon ook in het Italiaans te schrijven, zowel poëzie als proza. Pas in de jaren negentig keerde ze terug naar het Russisch en voor de helft van de tijd fysiek ook naar Rusland.

In een van de interviews zegt Evelina Schatz dat haar grote leermeester zonder enige twijfel Velimir Chlebnikov is, niet de minste reden voor mij om me met haar werk bezig te houden en met aandacht te lezen. Ik was dan ook buitengewoon verrast toen ik een uitnodiging kreeg om in Parijs een voordracht te houden over Chlebnikov op een manifestatie gewijd aan in het Frans vertaalde literatuur – er was kort daarvoor een fraaie vertaling van Chelbnikov in het Frans verschenen – en ik daar op het affiche ook de naam Evelina Schatz zag staan. Eindelijk zou ik de ‘geheimzinnige’ dichteres ontmoeten. Op de Chlebnikov-middag van de manifestatie was Evelina Schatz inderdaad aanwezig. De kennismaking met haar was boeiend en heel bevredigend en was de aanleiding voor het vertalen van een aantal van haar gedichten. Ze zijn alle afkomstig uit de beide hierboven genoemde bundels.

Evelina Schatz - Gedichten

* * *

de gondel glijdt over de eeuwige rivier
het bootje van Orfeus vaart over het psalterium
Euridice houdt een bos rozen in haar hand:
een rode vuist uit porfier van het hart

de raven van de herinnering, zwarte spitsen –
daarlangs stromen zachtjes druppels bloed
– door de doorns overvloedig afgedreven in het slijk
van de grijsheid – de rozen door de nachtegaal in het leven geroepen

het hart, samengesteld uit de bloembladeren van de rode roos,
keert terug in de wereld van het prachtige proza,
met de mond van Orfeus huilt de poëzie:
woorden van afscheid en eeuwige dromen

morale
dromen in proza – leven in poëzie
= de poolgreep van de leven-gedachte

ALS EEN EILAND

…in de diepe onmacht van de wateren
O. Mandelstam

De slechtheid wierp omver als een horde,
ademde met de eeuwige onvrijheid van het bestaan,
het eiland als een geraamte koelde als as af in vergetelheid,
zo verkilde het bloed en het verstand kreunde. En ik
verzonk als dit eiland
in de gloed van de zeeën en in het gedrang van rechtbanken.
Op de bodem groeiden giftige planten,
op de bodem ademden luidruchtig leefden kieuwen
en daar barstte de ziel uit in vuur
en benauwend bedekte te midden van de waterplanten
de bodem mij met gedachten en onrust, en ik
probeerde op te staan en te ademen en te steunen
zo luid dat de zee zou terugwijken
en ik liep langzaam weg als een kameel en belette
de vissen niet te leven en te trillen met hun kieuwen en
vergif te drinken en niet te lijden onder mijn aanwezigheid
en het bijzondere heelal van het eiland
waar het geraamte mijn skelet is en het geknars van roestige
gedachten klinkt in de ruimte van de afkeer
waar straffen en folteringen voortdurend wedijveren
op het veld van de saaie leugen. En de bodem, als de weerspiegeling
van een nachtmerrie waarin ik nog wegzink sinds de tijd dat
de Titanic of de Lenin ten onder ging.
En in die weerspiegeling leef ik sinds die tijd steeds nog alleen.
Als een eiland.

DE RODE PIJL

Na de dood zullen er geen treinen zijn,
het geratel van het zinloze lawaai
van de wielen en de overige monotone leugen verstomt
en iemand zal de teugels van de tijd in handen nemen
en met de waarzeggerij zal het zijn gedaan
en de waarzegster flitste langs als een trein
zonder mij de naam van de liefde te noemen.
De liefde heeft geen naam –
de liefde is in alles.
Hij wist dat
en noemde geen woord van liefde
en draaide zich naar de muur.
Als een schot in het hoofd:
Nee!
Er is hier geen plaats voor jou!
En het is waar, ook voor mij is er geen plaats.
Ik heb mijn hele leven geleefd als een ‘haas’.
Ik heb mezelf overleefd
en daarna, zonder te weten
waarom – waarvoor heb ik de trein –
voorspel ik de toekomst in de koffie het water
de zonnestraal in de Domkerk
probeer ik het spoor van ideeën te vinden
het teken van twijfels de betekenis van de grens
van de wegen van die ijzeren weg
die mij naar Petersburg voerde
uit het stof, uit de verbinding Moskou-Milaan
die met zijn zinloosheid zelfs
mijn gewoonte trof alles te verdragen
in naam van het verstand van het cynisme.
In de strijd met het racisme van alle kleuren
heb ik voortdurend nederlagen geduld
en ben ik talentloos teruggetreden.
Ik had geen kracht.
En de dood is geen verlossing, geen antwoord
op de totale krachteloosheid voor de duisternis.
En in de schemering dwaal ik rond in de smart voor de dood
waar de dood de metafoor van de weigering is:
zo zal ik niet leven!
En de liefde wil ik als de dood.

Absoluut!

* * *

Op het eiland San Giulio
stond de eeuwigheid
als een voorwerp,
en de vergankelijkheid veranderde
in eeuwigheid,
op de golven van het eiland
in bochten draaiend als een boot.

CANZONA MARZAMENI
Variaties

Thema
Op de grens met Afrika
ten zuiden van Tunis
zwommen zwanen
en misschien ooievaars