Леонид Пантелеев
Буква «ты»
Учил я когда-то одну маленькую девочку читать и писать.
Девочку звали Иринушка, было ей четыре года пять месяцев,
и была она большая умница. За каких-нибудь десять дней
мы одолели с ней всю русскую азбуку, могли уже свободно
читать и «папа», и «мама», и «Саша», и «Маша», и оставалась
у нас невыученной одна только, самая последняя буква – «я».
И тут вот, на этой последней буковке, мы вдруг с Иринушкой
и споткнулись.
Я, как всегда, показал ей букву, дал ей как следует ее
рассмотреть и сказал:
– А это вот, Иринушка, буква «я».
Иринушка с удивлением на меня посмотрела и говорит:
– Ты?
– Почему «ты»? Что за «ты»? Я же сказал тебе: это буква «я»!
– Буква ты?
– Да не «ты», а «я»!
Она еще больше удивилась и говорит:
– Я и говорю: ты.
– Да не я, а буква «я»!
– Не ты, а буква ты?
– Ох, Иринушка, Иринушка! Наверное, мы, голубушка, с
тобой немного переучились. Неужели ты в самом деле не
понимаешь, что это не я, а что это буква так называется: «я»?
– Нет, – говорит, – почему не понимаю? Я понимаю.
– Что ты понимаешь?
– Это не ты, а это буква так называется: «ты».
Фу! Ну в самом деле, ну что ты с ней поделаешь? Как же,
скажите на милость, ей объяснить, что я – это не я, ты – не ты,
она – не она и что вообще «я» – это только буква.
– Ну, вот что, – сказал я наконец, – ну, давай, скажи как будто
про себя: я! Понимаешь? Про себя. Как ты про себя говоришь.
Она поняла как будто. Кивнула. Потом спрашивает:
– Говорить?
– Ну, ну… Конечно.
Вижу – молчит. Опустила голову. Губами шевелит.
Я говорю:
– Ну, что же ты?
– Я сказала.
– А я не слышал, что ты сказала.
– Ты же мне велел про себя говорить. Вот я потихоньку и
говорю.
– Что же ты говоришь?
Она оглянулась и шепотом – на ухо мне:
– Ты!..
Я не выдержал, вскочил, схватился за голову и забегал по
комнате.
Внутри у меня уже все кипело, как вода в чайнике. А бедная
Иринушка сидела, склонившись над букварем, искоса
посматривала на меня и жалобно сопела. Ей, наверно, было
стыдно, что она такая бестолковая. Но и мне тоже было
стыдно, что я – большой человек – не могу научить маленького
человека правильно читать такую простую букву, как буква
«я».
Наконец я придумал все-таки. Я быстро подошел к девочке,
ткнул ее пальцем в нос и спрашиваю:
– Это кто?
Она говорит:
– Это я.
– Ну вот… Понимаешь? А это буква «я»!
Она говорит:
– Понимаю…
А у самой уж, вижу, и губы дрожат и носик сморщился – вотвот заплачет.
– Что же ты, – я спрашиваю, – понимаешь?
– Понимаю, – говорит, – что это я.
– Правильно! Молодец! А это вот буква «я». Ясно?
– Ясно, – говорит. – Это буква ты.
– Да не ты, а я!
– Не я, а ты.
– Не я, а буква «я»!
– Не ты, а буква «ты».
– Не буква «ты», господи боже мой, а буква «я»!
– Не буква «я», господи боже мой, а буква «ты»!
Я опять вскочил и опять забегал по комнате.
– Нет такой буквы! – закричал я. – Пойми ты, бестолковая
девчонка! Нет и не может быть такой буквы! Есть буква «я».
Понимаешь? Я! Буква «я»! Изволь повторять за мной: я! я! я!..
– Ты, ты, ты, – пролепетала она, едва разжимая губы. Потом
уронила голову на стол и заплакала. Да так громко и так
жалобно, что весь мой гнев сразу остыл. Мне стало жалко ее.
– Хорошо, – сказал я. – Как видно, мы с тобой и в самом
деле немного заработались. Возьми свои книги и тетрадки и
можешь идти гулять. На сегодня
– хватит.
Она кое-как запихала в сумочку свое барахлишко и, ни слова
мне не сказав, спотыкаясь и всхлипывая вышла из комнаты.
А я, оставшись один, задумался: что же делать? Как же мы в
конце концов перешагнем через эту проклятую букву «я»?
«Ладно, – решил я. – Забудем о ней. Ну ее. Начнем следующий
урок прямо с чтения. Может быть, так лучше будет».
И на другой день, когда Иринушка, веселая и раскрасневшаяся
после игры, пришла на урок, я не стал ей напоминать о
вчерашнем, а просто посадил ее за букварь, открыл первую
попавшуюся страницу и сказал:
– А ну, сударыня, давайте-ка, почитайте мне что-нибудь.
Она, как всегда перед чтением, поерзала на стуле, вздохнула,
уткнулась и пальцем и носиком в страницу и, пошевелив
губами, бегло и не переводя дыхания, прочла:
– Тыкову дали тыблоко.
От удивления я даже на стуле подскочил:
– Что такое? Какому Тыкову? Какое тыблоко? Что еще за
тыблоко?
Посмотрел в букварь, а там черным по белому написано:
«Якову дали яблоко».
Вам смешно? Я тоже, конечно, посмеялся. А потом говорю:
– Яблоко, Иринушка! Яблоко, а не тыблоко!
Она удивилась и говорит:
– Яблоко? Так значит, это буква «я»?
Я уже хотел сказать: «Ну конечно, «я»! А потом спохватился
и думаю: «Нет, голубушка! Знаем мы вас. Если я скажу «я»
– значит – опять пошло-поехало? Нет, уж сейчас мы на эту
удочку не попадемся».
И я сказал:
– Да, правильно. Это буква «ты».
Конечно, не очень-то хорошо говорить неправду. Даже
очень нехорошо говорить неправду. Но что же поделаешь!
Если бы я сказал «я», а не «ты», кто знает, чем бы все это
кончилось. И, может быть, бедная Иринушка так всю жизнь и
говорила бы – вместо «яблоко» – тыблоко, вместо «ярмарка» –
тырмарка, вместо «якорь» – тыкорь и вместо «язык» – тызык.
А Иринушка, слава богу, выросла уже большая, выговаривает
все буквы правильно, как полагается, и пишет мне письма без
одной ошибки.
| Leonid Pantelejev
De letter ‘ik’
Ik ging ooit eens een klein meisje lezen en schrijven leren. Ze
heette Irina, ze was vier jaar en vijf maanden oud, en het was een
bijdehandje. Na pas een dag of tien hadden we samen ons hele
alfabet doorgewerkt; zelfstandig ‘vis’, ‘roos’, ‘ma-ma’ en ‘zus’
schrijven lukte al en er was nog maar één mooie letter over om te
leren: de letter ‘j’.
En kijk, daar bij die laatste letter liepen we ineens vast.
Ik liet Irientje als alle keren daarvoor de letter zien, zodat ze die
eens rustig kon bekijken, en zei: ‘En dit, Irina, is de letter “juh”
van j-ij.’
Irina keek me vol verbazing aan en zei: ‘Ik?’
‘Waarom “ik”? Hoezo “ik”? Ik zei toch tegen je: dit is de letter
“juh”!
‘De letter ik?’
‘Het is toch geen “ik”, maar “juh”!’
Dat verbaasde haar nog meer en ze zei: ‘Maar ik zég “ik”.’
‘Niet “jij”, maar de letter “juh”.’
‘Niet ik, maar de letter ik?’
O, Irientje toch! We hebben, denk ik, een beetje te hard
gewerkt, schatje. Hoe kun je anders niet snappen dat het niet over
jou gaat, maar dat de letter zo heet: ‘jee-uh’?
‘Jawel,’ zegt ze, ‘waarom snap ik het niet? Ik snap het wél.’
‘Wat snap je?’
‘Ik ben het niet, maar de letter heet ‘ik’.
Poeh! Wat moet je daar nou tegenin brengen? Zegt u me nou
maar eens hoe ik haar aan het verstand kon krijgen dat juh geen jij
is, en ik geen ik; dat zíj het niet was, en dat ‘juh’ – gewoon maar
een letter was.
‘Weet je wat,’ zei ik uiteindelijk, ‘zeg nou maar eens over mij:
je! Begrijp je? Voor jezelf. Hoe jij het voor jezelf zegt.’
Ze leek het te begrijpen. En knikte. Daarna vroeg ze: ‘Moet ik
het nu zeggen?’
‘Ja, toe maar… Natuurlijk.’
Ik zag dat ze zweeg. Ze liet het hoofdje hangen. Prevelde dan
iets.
Ik zei: ‘Komt er nog wat van?’
‘Ik heb het gezegd.’
‘Maar dat kon ik toch niet horen.
’
‘Je zei: je moet het voor jezelf zeggen. Toen heb ik het heel
zachtjes opgezegd.’
‘Maar wat zei je dan?’
Ze keek even in het rond en fluisterde me toen in het oor: ‘Ik..!’
Ik had het niet meer en sprong op, greep naar m’n hoofd en
beende door de kamer.
Van binnen ziedde ik als het water in een theeketeltje. En die
arme kleine Irina zat daar maar, gebogen over het ABC-boek,
vanuit haar ooghoeken naar mij te kijken en zielig te sniffen. Ze
geneerde zich waarschijnlijk dat ze het zo slecht deed. Maar ik
schaamde me ook omdat ik, een grote vent, zo’n kleintje niet eens
zoiets simpels als de letter ‘j’ goed kon leren lezen.
Uiteindelijk bedacht ik er toch iets op. Ik ging snel voor het
meisje staan, wees naar mezelf en zei: ‘Hier staat… Wie?’
En zij antwoordde: ‘Hier sta jij.’
‘Zie je nou wel… Snap je? Juh--ij, dat is de letter “juh”!’
Zij antwoordde: ‘Ik snap het…’
Maar ik zag tegelijkertijd dat haar mondje trilde, met een
opgetrokken neusje – ze ging nog net niet huilen.
‘Wat is er dan, vroeg ik, snap je het wel?’
‘Ik begrijp het,’ zei ze, ‘dat jij over jezelf praat.’
‘Goed zo! Knapperd! En dat is dus de letter “juh”. Duidelijk?’
‘Duidelijk,’ beaamde ze, ‘dat is de letter ik.’
‘Neeee, geen ik, maar je!’
‘Geen jij, maar ik.’
‘Geen je, maar de letter “juh”.
‘Geen ik, maar de letter “ik”.’
‘Niet de letter “ik”, o hemelse goedheid, maar de letter “juh”!’
‘Niet de letter “juh”, o hemelse goedheid, maar de letter “ik”!’
Ik sprong weer op en ijsbeerde opnieuw door de kamer.
‘Die letter bestaat niet!’ riep ik uit. ‘Snap dat dan, suffie! Zo’n
letter is er helemaal niet! Wel de letter “jeee-uh”. Begrijp je? Juh!
De letter “juh”! Wil je me alsjeblieft nazeggen: juh! juh! juh..!’
‘Ik, ik, ik,’ zei ze op, nauwelijks articulerend. Daarna legde ze
haar hoofdje op tafel en begon te huilen. Zo luid en verdrietig, dat
al mijn ergernis direct wegsmolt. Ik kreeg medelijden met haar.
‘Mooi,’ zei ik. ‘We hebben samen toch wel wat geoefend.
Neem je boeken en schriftjes maar mee, dan kun je lekker gaan
spelen. Het is genoeg geweest voor vandaag.’
Ze pakte zo goed en zo kwaad als het ging haar boeltje bij
elkaar in haar tasje en struikelde zonder verder iets tegen me te
zeggen nog een beetje nasnikkend de kamer uit.
En toen ik alleen was achtergebleven dacht ik: wat nu? Hoe
zorgen we nou dat we niet bij die verdraaide letter j blijven
hangen?
Oké, dacht ik. We vergeten het. Laat maar zitten. We beginnen
de volgende les maar meteen met lezen. Misschien gaat dat beter.
En de volgende dag, toen Irientje, vrolijk en met rode
wangetjes van het spelen naar de les kwam, had ik het niet meer
over gisteren, maar zette ik haar gewoon achter haar leerboek,
sloeg de eerste de beste bladzijde op en zei: ‘En mevrouw, leest u
me nu maar eens wat voor!’
Ze schoof, zoals altijd voor het lezen, eerst een beetje heen
en weer op haar stoeltje, zuchtte eens, ging er goed voor zitten
en las, met haar vinger en neusje bijna ín de bladzijde, na een
mondbeweging, vloeiend en zonder adem te halen, hardop: ‘dag
ikip en ikanneke.’
Ik was zo verbaasd, dat ik wel een meter omhoog vloog: ‘Wát
zeg je nou? Welke ikip? Wat voor ikanneke? Wat is dat nou weer
voor een ikanneke?’
Ik keek in het boek, en daar stond zwart op wit: ‘Dag Jip en
Jan-ne-ke.’
Vindt u het grappig? Ik zelf moest natuurlijk ook lachen! En
daarna zei ik: ‘J-an-ne-ke, Irientje! Janneke, en niet: ik-anneke!’
Dat verbaasde haar en ze zei: ‘Jan-ne-ke? Het is dus de letter
“juh”?’
Ik wilde net gaan zeggen: ‘Natuurlijk, “juh”!’ Maar toen
bedacht ik me: Nee, m’n liefje! Ik ken je. Als ik nu ‘juh’ zeg, dan
begint het hele liedje zeker weer van voren af aan? Nee, deze keer
trappen we daar niet in.
En ik zei: ‘Ja, heel goed, dat is de letter “ik”.’
Natuurlijk is het helemaal niet zo goed om onwaarheden te
vertellen. Dat is zelfs helemaal niet goed. Maar wat moest ik dan!
Als ik ‘juh’ zou hebben gezegd, en niet ‘ik’, wie weet hoe het dan
gelopen zou zijn.
Dan zou arme Irientje misschien wel haar hele leven zo
hebben gepraat: in plaats van ‘Janneke’ ik-anneke, in plaats van
‘jurk’ ik-urk, in plaats van ‘jaap’ ik-aap en in plaats van ‘Jip’ ik-ip.
Maar goddank is Irientje nu al groot, en spreekt ze alle letters juist
uit, zoals het hoort, en schrijft ze me brieven zonder ook maar één
foutje te maken.
Vertaling Agnes Roozeveld-Van de Ven
|