Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Warschau, september 2005. ‘Wat wilt u drinken: koffie of thee?’ vraagt Ryszard Kapuściński, bij wie ik op bezoek ben. We praten over zijn laatste boek, Reizen met Herodotos. De Nederlandse vertaling ervan verschijnt als het goed is binnen drie maanden. Ik vertel over mijn recente reis naar Kenia (met Reizen met Herodotos en een laptop in mijn tas om door te kunnen gaan met het vertaalwerk). Kapuściński vertelt over zijn voornemen een verre reis te gaan maken, dit keer naar de eilanden in de Pacific in het voetspoor van Bronisław Malinowski. Aan deze grote antropoloog wil hij zijn volgende boek wijden.

‘Naast Herodotos zijn Joseph Conrad Korzeniowski en Bronisław Malinowski voor mij het allerbelangrijkst.’

‘Volgens mij kenden Conrad en Malinowski elkaar persoonlijk,’ merk ik op en beloof de informatie hierover toe te sturen (Malinowski was inderdaad zeer gesteld op Conrad, hij schonk hem een exemplaar van zijn eerste boek, The Family Among the Australian Aborigines). Herodotos, Conrad en Malinowski vergezelden Kapuściński in zijn zoektocht naar de sleutels tot begrip van de wereld en de Ander. De Griekse historicus Herodotos was Kapuściński's vriend, een trouwe metgezel tijdens zijn talrijke reizen, zijn eerste leermeester in het vak van reporter. De Pools-Britse schrijver Joseph Conrad was zijn morele kompas. In de etnograaf Bronisław Malinowski, de pionier van het antropologisch veldwerk, zag hij een voorbeeld van een bijzonder dappere en volhardende reiziger en onderzoeker.

Het bevatten van de wereld lijkt in de loop van de geschiedenis alleen maar moeilijker te worden (als het überhaupt al mogelijk is). Hoe meer we weten, hoe meer vragen we stellen. Het vinden van antwoorden vereist interdisciplinaire aanpak. Zo werd al in de vorige eeuw geijverd voor onderlinge toenadering tussen de alfawetenschappen, zoals filosofie, ethiek, antropologie, sociologie, en de bètawetenschappen, bijvoorbeeld biologie met de vele subdisciplines die zich de laatste decennia in een rap tempo ontwikkelen. Een van de bekendste bepleiters van een synthese der wetenschappen was de bekende Amerikaanse bioloog Edward O. Wilson. Op dat terrein is duidelijk een rol weggelegd voor de non-fictie auteurs met een warm hart voor zowel wetenschap als literatuur. Een mooi voorbeeld van een literair-wetenschappelijke hybride is het boek Darwins hofvijver. Een drama in het Victoriameer van de bekende Nederlandse schrijver en evolutiebioloog Tijs Goldschmidt. (In september 1999 heb ik de Poolse vertaling van Goldschmidts boek aan Ryszard Kapuściński geschonken.)


Warschau, augustus 2006.

‘Wat zal ik voor u inschenken: koffie of thee? Nog hartelijk dank voor het artikel van James Clifford¹ over Joseph Conrad en Bronisław Malinowski dat u me toestuurde!’

Inmiddels is Reizen met Herodotos in het Nederlands verschenen. Ik vraag aan de schrijver of het hem dit jaar gaat lukken Nederland te bezoeken (voor het laatst was Kapuściński in Nederland in november 2000 ter gelegenheid van de promotie van zijn boek Ebbenhout). Dat zal jammer genoeg niet lukken. De komende maanden moet hij het zesde deel van Lapidarium bij de uitgever inleveren en een reportageworkshop in Colombia voorbereiden. Bovendien krijgt hij steeds meer last van zijn heup.

Op de tafel in de werkkamer ligt het boek open dat Kapuściński aan het lezen is, namelijk Collapse (2005) van Jared Diamond. In deze publicatie probeert de vooraanstaande Amerikaanse professor biologie en aardrijkskunde aan de hand van het lot van de vergane oude beschavingen ons te waarschuwen voor een dreigende ecologische ramp. Sommige civilisaties zijn verdwenen omdat ze hun natuurlijke hulpbronnen volledig hadden geëxploiteerd, de andere wegens het blind vasthouden aan hun culturele tradities. Als historicus was Kapuściński zeer geïnteresseerd in de gedetailleerde achtergronden van dergelijke ontwikkelingen. Tijdens zijn reizen in Azië, Zuid-Amerika en Afrika werd hij niet zelden geconfronteerd met het verschijnsel bevolkingsmigratie als gevolg van verwoestijning en watergebrek, alsook sociale onrust en politieke conflicten die daardoor werden teweeggebracht.

Over Wilson, Diamond en Goldschmidt komen we de volgende keer nog te spreken.


Warschau, januari 2007.

De volgende keer is mijn bezoek aan Warschau volkomen onverwacht. En bijzonder triest. De krantenkoppen zeggen genoeg: ‘Op 23 januari overleed Ryszard Kapuściński’, ‘De laatste reis van de meester van de reportage’, ‘Herodotos van onze tijd’, ‘Europa zegt vaarwel’. De warme woorden van de Britse schrijver John Le Carré: ‘Kapuściński was een onverschrokken mens, zelfs heroïsch. Een diep onderzoekend journalist die naar de wereld keek met het oog van een rasromancier. Hij bezat het vermogen om een stem te geven aan de microkosmossen die namens het geheel spraken. Ik bewonderde hem vanuit de verte. Soms is het de beste soort vriendschap die tussen schrijvers kan bestaan.’

Op 31 januari woon ik de staatsbegrafenis van de schrijver bij. Op de Militaire Begraafplaats in Warschau nemen honderden mensen, ondanks het gure weer, afscheid van hun geliefde auteur.

Joseph Conrad schreef ooit over zichzelf: ‘Ik volsta met het voelen van sympathie voor gewone mensen, ongeacht waar ze leven: in huizen of in tenten, in mistige straten of in het oerwoud, achter een donkere lijn van mangrovebossen die het woud scheidt van de oneindige leegte van de zee. Want over hun land, net als over het onze, waakt het ondoorgrondelijke oog van Zijne Hoogheid. Hun harten, net als de onze, gaan gebukt onder het juk van de hemelse geschenken – de vloek van de feiten en de zegening van illusies, de bitterheid van onze wijsheid en de misleidende troost van onze dwaasheid.’

De woorden van zijn favoriete schrijver nam Kapuściński zich zeer ter harte, zoals blijkt uit zijn boeken, reportages, essays, lezingen, toespraken, gedichten en talrijke interviews.


Bodrum, mei 2008.

Een bezoek aan het Sint Petrus kasteel in de vroegere Halicarnassos, de geboorteplaats van Herodotos, is een must. Wat een indrukwekkende burcht, wat een adembenemend panorama! Net als Kapuściński die deze plek enkele jaren geleden bezocht, ben nu ik onder de indruk van de prachtige collectie van het Museum van Onderwaterarcheologie die hier is ondergebracht. Ik laat me onderdompelen in de antieke wereld van de glazen schaaltjes, vaasjes en flesjes, aardewerk amforaʼs en gouden sieraden, allemaal opgedoken uit de Egeïsche Zee. Vele buitenlandse toeristen genieten mee van deze mooie expositie. Dan schiet de gedachte door mijn hoofd: zouden sommigen van hen Reizen met Herodotos hebben gelezen? Het boek is immers al in vele talen vertaald, waaronder het Engels, Duits, Italiaans, Spaans, Zweeds, Grieks, Nederlands... En in het Turks?

Nog net voor sluitingstijd praat ik met museumdirecteur Yaşar Yildiz. Ik vertel hem over het boek van de bekende Poolse schrijver Ryszard Kapuściński dat geïnspireerd is op Historiën, het levenswerk van de uit Halicarnassos afkomstige Herodotos. Of de Turkse vertaling van Reizen met Herodotos beschikbaar is kunnen we zo snel niet achterhalen. Via amazon.com bestelt de secretaresse van directeur Yildiz Travels with Herodotus, de Engelse vertaling van het boek.

‘Wat wilt u drinken: koffie of thee?’ vraagt directeur Yildiz. We drinken Turkse koffie en genieten van een waanzinnig mooi uitzicht over de baai en de stad. Directeur Yildiz heeft gelijk, zijn bureau staat in het meest pittoreske kantoor van Bodrum!


Warschau, mei 2016.

Op 20 mei woon ik de feestelijke uitreiking van de Ryszard Kapuścińskiprijs voor Literaire Reportage bij. Dit jaar als jurylid. De prijs wordt sinds 2010 jaarlijks toegekend aan een buitenlandse of Poolse auteur, wiens boek in het voorafgaande kalenderjaar in Polen werd uitgebracht. Dit jaar gaat de prijs naar de Poolse journalist Paweł Piotr Reszka voor zijn aangrijpende Poolse reportages Diabeł i tabliczka czekolady (de winnaars van de eerdere edities waren meestal buitenlandse auteurs, waaronder tot tweemaal toe de Wit-Russische schrijfster Svetlana Aleksijevitsj die in 2016 de Nobelprijs voor de Literatuur ontving).

Ook Osman Firat Baş verschijnt op het podium. Hij wordt geëerd met een speciale vertaalprijs voor zijn vorig jaar verschenen Turkse vertaling van Reizen met Herodotos! Dit was het eerste boek van Kapuściński dat vanuit de originele taal in het Turks werd vertaald.

De volgende dag ontmoet ik Osman Firat Baş tijdens de Dag van de Reportage die in het kader van de Warschause Boekenbeurs plaatsvindt. Met nog twee andere vertalers nemen we deel aan een bijeenkomst met als motto ‘Reizen met de reporter’. Een mooi moment om mijn bezoek aan Bodrum te memoreren en te vertellen over mijn zoektocht van acht jaar geleden naar de Turkse vertaling van Reizen met Herodotos. Zou Herodotʼla Yolculuklar inmiddels in het bezit zijn van de museumbibliotheek in Bodrum?