Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Willem G. Weststeijn

Jan Satoenovski - Gedichten

Er zijn nogal wat Russische dichters die tijdens het Sovjetbewind leefden wier werk zo sterk afweek van wat volgens de autoriteiten door de beugel kon, dat ze niet of nauwelijks iets konden publiceren. Voor de Tweede Wereldoorlog gold dat onder meer voor de dichters van de oberioe groep, Daniil Charms, Aleksander Vvedenski en Nikolaj Olejnikov. Het enige wat van hen verscheen in de jaren dertig van de vorige eeuw waren gedichten voor kinderen; hun ‘echte’ werk was verboden en bereikte het publiek pas ver na hun dood, in feite pas na het verdwijnen van de Sovjet-Unie. Alle drie vielen ze overigens ten offer aan de Stalinterreur. Na de Tweede Wereldoorlog woedde die terreur niet zo hevig, maar dat betekende nog niet dat de censuur minder streng was. Schrijvers en dichters die zich niet hielden aan het voorgeschreven socialistisch realisme werden weliswaar niet afgevoerd naar de goelag of geëxecuteerd, maar kregen toch ook niet de mogelijkheid te publiceren wat ze wilden. Het officiële literaire circuit bleef voor hen gesloten en hun gedichten kwamen niet verder dan de bureaula of werden, voor een heel klein publiek, verspreid via de ondergrondse pers, de samizdat.

Een van de naoorlogse Russische dichters die dit lot ten deel viel is Jan Satoenovski (1913-1982). Net als het geval was bij de oberioe-dichters zijn tijdens zijn leven alleen zijn kindergedichten officieel verschenen. Zijn andere werk circuleerde wel onder mededichters en werd ook uitgegeven in de samizdat, maar Satoenovski heeft nooit het genoegen mogen smaken – hij stierf een paar jaar voor de perestrojka – zijn gedichten in eigen land in druk te zien. Wel werd hij gepubliceerd in het buitenland, onder andere in anthologieën in Parijs (1977), Belgrado (1977) en Jerusalem (1979), en in het eerste deel van de beroemde vergaarbak van verboden Russische poëzie The Blue Lagoon: Anthology of Russian Modern Poetry (1980). Pas eind jaren tachtig kon men, dankzij de perestrojka, eindelijk ook aan hem serieus aandacht besteden. Literaire tijdschriften als Novy mir (Nieuwe wereld) en Oktjabr (Oktober) publiceerden enkele van zijn gedichten; later verschenen er bundels met een keuze uit zijn poëzie. Een editie van Satoenovski’s verzameld werk kwam uit in München in 1994, de complete, definitieve, niet lang geleden (2012) in Moskou.

Jan (Jakov Abramovitsj) Satoenovski werd in 1913 geboren in Jekaterinoslav (Dnepropetrovsk), waar hij als jongen de burgeroorlog meemaakte. In Moskou bezocht hij een technische school, maar op achttienjarige leeftijd keerde hij terug naar zijn geboorteplaats om scheikunde te gaan studeren. Hij voltooide zijn studie vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Die oorlog maakte hij uitgebreid mee, eerst als pelotonscommandant, later, nadat hij gewond was geraakt en weer hersteld, als journalist en redacteur van de legerkrant Patriot Rodiny (De Patriot van het Vaderland). Dat bracht hem in Stalingrad, Oekraïne, Polen, Dresden, Praag en Roemenië. Na de oorlog vestigde hij zich in Elektrostaal, een voorstad van Moskou, waar hij werkte als chemicus en ook gedichten begon te schrijven. Die gedichten, korte proza-achtige weergaven van innerlijke belevenissen en indrukken van wat de dichter om zich heen zag gebeuren, hadden absoluut niets gemeen met de gebruikelijke Sovjetpoëzie. Satoenovski besefte heel goed dat ze niet gepubliceerd konden worden, maar dit kon hem er niet van weerhouden voort te gaan op zijn eigen weg. Natuurlijk wilde ook hij een publiek bereiken, maar niet ten koste van aanpassing onder druk van buitenaf. Innerlijke vrijheid was veel belangrijker en uitdrukking geven aan die innerlijke vrijheid bleek voor Satoenovski een existentiële behoefte. ‘Gedichten zijn mijn leven,’ schreef hij in een ultrakorte autobiografie. ‘Bijna duizend keer heb ik me gelukkig gevoeld – wanneer het me lukte een gedicht te schrijven. Zonder enige reden raak je ontregeld, begint er iets te broeien, sluit je je af van je omgeving en daar hoor je (niet met je oren!) bepaalde woorden, woordverbindingen en vormen zich dolniki, jamben, vrije verzen.’

Dat duizendvoudige geluksgevoel van de dichter kan de lezer van zijn in 2012 verschenen verzameld werk meebeleven, want daarin staat de hele canon van zijn werk: ruim duizend door Satoenovski zelf goedgekeurde en voltooide gedichten en ook nog een aantal na zijn dood in zijn papieren gevonden blijkbaar afgekeurde of onafgemaakte. Bijna alle gedichten zijn kort, sommige heel kort, niet meer dan een paar regels, ze zijn in de meeste gevallen rijmloos en gaan eigenlijk altijd over de voor een denkend en innerlijk vrij mens beschamende werkelijkheid om hem heen. Dat levert gevoelige gedichten op, bijvoorbeeld als de dichter geconfronteerd wordt met gewone, niet door het systeem geknechte mensen, maar vaak ook ironie en sarcasme. Satoenovski gebruikt daarvoor eenvoudige taal. Zijn grote voorbeeld is Majakovski, niet de luidruchtige revolutionair – Satoenovski was de bescheidenheid zelve – maar de dichter die na de zweverige, ‘esthetische’ poëzie van de symbolisten gewone woorden en straattaal in zijn werk introduceerde. Woorden als ‘verhevenheid’ en ‘schoonheid’ komen in Satoenovski’s werk niet voor. ‘Schoonheid’, of om het wat ruimer te definiëren ‘poëtische kwaliteit’, ontstaat immers op grond van het gedicht zelf, op grond van de levende taal die de dichter gebruikt.

Als weinig anderen laat Satoenovski zien dat de mens zich teweer kan stellen tegen welke bedrukkende omstandigheden dan ook en zijn innerlijke vrijheid niet hoeft te verliezen. Tijdens zijn leven deed hij dat vrijwel onopgemerkt. Nu is hij, welke richting zijn land ook op mag gaan, een onvervreemdbaar onderdeel geworden van de Russische poëzie.