Recensies en signalementen
Boris Zjitkov, Viktor Vavitsj
De hele ‘inhaalmanoeuvre’ – de publicatie van alles wat tientallen jaren verboden was geweest – vond plaats in het begin van de jaren negentig. Aangezien er enorm veel uitgegeven moest worden, van Nabokov tot Mandelstam en Brodsky en de grote filosofen uit het begin van de twintigste eeuw, zoals Vladimir Solovjov en Nikolaj Berdjajev, was er geen ruimte voor de wat minder bekende auteurs. Boris Zjitkov (1882-1938), tijdens zijn leven een populair schrijver van, vooral, jeugdliteratuur, heeft tot 1999 moeten wachten voor er eindelijk een uitgave kon verschijnen van zijn hoofdwerk, de roman (voor volwassenen) Viktor Vavitsj.
Zjitkov is geboren in Novgorod, bracht een groot deel van zijn jeugd door in Odessa en studeerde techniek en scheepsbouw in Sint-Petersburg. Als stuurman op de grote vaart reisde hij de halve wereld rond; vervolgens werkte hij als ingenieur, ichtyoloog, timmerman en leraar. Zijn aangeboren verteltalent bracht hem ertoe te gaan schrijven. Zijn eerste verhalen (voor volwassenen) verschenen in 1924 in de bundel De kwade zee.
Zjitkov had succes als schrijver van kinder- en jeugdliteratuur, maar zijn ambities reikten verder. Viktor Vavitsj, een volumineuze roman waaraan hij vele jaren heeft gewerkt, is bedoeld als een groots historisch epos en werd door hemzelf beschouwd als zijn belangrijkste werk. Het schetst een beeld van het revolutiejaar 1905, toen het gistte in het hele land en men, mede onder invloed van de rampzalig verlopen oorlog met Japan, hervormingen eiste. Tot een echte revolutie kwam het nog niet. In Sint-Petersburg werd op 9 januari een vreedzame demonstratie, die met een manifest op weg was naar de tsaar, door de kozakken uit elkaar geslagen, waarbij meer dan duizend doden vielen. Een dergelijke ‘Bloedige zondag’ vindt er niet plaats in de stad waar Viktor Vavitsj zich afspeelt (het zou Odessa kunnen zijn, maar de naam wordt nergens in de roman genoemd), maar er zijn ook daar bloedige confrontaties tussen demonstranten en vertegenwoordigers van het gezag, en bovendien pogroms.
De roman is genoemd naar zijn hoofdpersoon, een niet al te snuggere jongeman uit een arbeidersmilieu, die zich vrijwillig als militair heeft aangemeld, pronkt met zijn uniform en ervan droomt later officier te worden. Daar komt niets van terecht, maar hij laat zich wel strikken om bij de politie te gaan en schaart zich op deze manier aan de kant van de machthebbers, die de gerechtvaardigde onrust in het land met geweld proberen te onderdrukken.
Wel positief – en dat beviel de socialistischrealistische scherpslijpers vermoedelijk evenmin – wordt het gezin van de bankdirecteur Tiktin geschetst. Zoals veel intellectuelen in die tijd kiezen de dochter en de zoon van Tiktin niet de kant van de regering, maar die van het proletariaat. De dochter, Nadjenka, wordt zelfs een actief medewerkster van de revolutionairen en krijgt een relatie met de metaaldraaier Filipp Vasiljev. Ook de zoon, Sanka, keert zich af van zijn burgerlijk milieu.
In de roman, die uit een groot aantal korte hoofdstukken van vier à vijf bladzijden bestaat, wordt afwisselend ingezoomd op een van de personages. Al die personages krijgen te maken met de onrust in de stad, de strijd tussen leger en politie en de demonstranten, de blinde woede en gewelddadigheid van de ontevreden massa die zich uit in pogroms. Er ontstaat op deze manier, vooral in de tweede helft van het boek, een caleidoscopisch beeld van een belangrijk jaar in de Russische geschiedenis, niet geschetst door een historicus, maar door een romanschrijver, en daarom des te ingrijpender en beklemmender.
Viktor Vavitsj zou in 1941 verschijnen en was al gedrukt toen de toenmalige voorzitter van de Schrijversbond, Aleksander Fadejev, besloot dat de roman ideologisch toch niet door de beugel kon. Hij gaf opdracht de hele oplage te vernietigen. Maar: ‘Manuscripten branden niet’ luidt een beroemde uitspraak van Boelgakov. Ook Viktor Vavitsj is niet verloren gegaan: enkele exemplaren van de oplage zijn bewaard gebleven (lees: ontvreemd door een medewerker van de drukkerij), zodat de roman, zij het meer dan vijftig jaar later, toch nog kon worden gepubliceerd. Hij is zonder meer een verrijking van de twintigste-eeuwse literatuur.
Willem G. Weststeijn