Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Ton Lathouwers

‘Dat het lijkt op de dood, maar zeker niet de dood is …’.
Jevgeni Zamjatins Verhaal over het allerbelangrijkste

Zamjatin leefde van 1884 tot 1937. Hij was een bevoorrecht getuige van een tumultueuze periode in de Russische geschiedenis, die het einde van het tsaristische Rusland en de revolutionaire beginjaren van de Sovjetunie overspant. Zijn werk is bij het grote publiek minder bekend, ook al omdat eerst de Russische en later de Sovjetcensuur veel van zijn publicaties verbood. Toch is zijn invloed groot. Zo inspireerde zijn roman Wij Orwells 1984 en Huxleys Brave New World, werken die op hun beurt de inspiratie waren voor de moderne beschrijvingen van distopia, zeg maar de kwaadaardige tegenhanger van politieke en andere 'optimistische' utopia's.

Zamjatin werd geboren in de provincie Lebedjan. Hij groeide op onder het bewind van de laatste Russische tsaar. Zijn verzet tegen de tsaristische onderdrukking en vooral tegen de greep van de censuur op het geestesleven maakten hem tot een actieve revolutionaire bolsjewiek. Na enkele jaren van openheid direct na de revolutie van 1917 reguleerde de nu communistische censuur het literaire leven evenwel strenger dan ooit. Dit dreef Zamjatin opnieuw in de armen van de literaire rebellie. Na herhaalde conflicten met de overheid werd hem het publiceren. helemaal onmogelijk gemaakt. Hij ging vrijwillig in ballingschap en leefde in Parijs tot zijn dood in 1937.

Zijn niet zo uitgebreide oeuvre is schatplichtig aan de rijke fantasie en vitale poëtica van de Russische folklore. Satire, sarcasme en ironie zijn geliefde stijlmiddelen bij het tekenen van ongemeen levendige en meeslepende tableaus van het leven in en buiten Rusland.

Een ander, opmerkelijk aspect van zijn werk is de beschrijving van mystieke, religieuze ervaring. We komen dat vaker tegen in de in principe atheistische sovjetliteratuur. Zo schrijft Pastenak in zijn autobiografische Vrijgeleide:

De hier geciteerde getuigenis is niet afkomstig van Pasternak zelf, al zal die, getuige de diep empathische toon, deze ervaring van binnenuit hebben (h)erkend en haar daarom ontroerd en met instemming hebben geciteerd. Degene bij wie hier stamelend een onbegrijpelijke en ook voor hemzelf totaal nieuwe ervaring van leven en werkelijkheid in de mond wordt gelegd, is niemand minder dan Vladimir Majakovski. Majakovski? Is dat niet de belangrijkste communistische dichter uit het begin van de twintigste eeuw? De door de communistische ideologie gecanoniseerde dichter? De pleitbezorger van een militant atheïsme dat alleen de mens en de glorie van de menselijke bestemming wenst te erkennen? Het godenkind van een revolutie die een uitsluitend door mensenhanden bewerkstelligde hemel op aarde zou vestigen? Jazeker, diezelfde Vladimir Majakovski, die hier echter tot de dood in het leven en het leven in de dood ontsteld wordt. Zo totaal en zo existentieel juist is deze complete ontregeling, dat ze hem tegelijk oneindig veel dieper dan welke programmatisch geproclameerde solidariteit met boeren en arbeiders ook, verbindt met alle andere harten.

Majakovski was een fervent atheïst, maar de door Pastemak beschreven ervaring van Majakovski is een ten diepste religieuze ervaring, die zich ook opdrong aan andere onvervaarde atheïsten en communisten van onverdachte huize. Alsof de authentieke religieuze ervaring zich onweerstaanbaar blijft opdringen, ook aan wie daar geheel niet op bedacht kan zijn. De atheïstische sovjetliteratuur biedt legio verslagen van religieuze ervaringen, ook al werden zij in de regel niet als zodanig herkend, tenzij soms door de censuur voor wie zij keer op keer een steen des aanstoots waren. Niet toevallig waren deze authentieke en vaak stamelende getuigenissen vaak de echte oorzaak van vervolging en binnen- of buitenlandse verbanning.

Ook Zamjatin, wiens novelle Verhaal over het allerbelangrijkste (1923) hier in Nederlandse vertaling gepresenteerd wordt, was atheïst en communist, zoals zijn eigen officiële getuigenissen zonneklaar aangeven. Maar het Verhaal over het allerbelangrijkste is een getuigenis, waarin precies datgene doorklinkt wat Pastemaks relaas over Majakovski hierboven probeerde te beschrijven. En het opmerkelijke is dat deze novelle niet het enige werk is van deze Russische auteur, waarin deze ervaring centraal staat. Ook zijn meest bekende werk, de al eerder in het Nederlands vertaalde roman Wij ( 1920), heeft een soortgelijke innerlijke ommekeer als centraal thema. Het geeft aan hoe belangrijk en existentieel dit onderwerp voor de auteur was, ook al moet hij er zich rekenschap van hebben gegeven dat dit voor het officiële, revolutionaire sovjetdiscours van die dagen onverteerbaar was.

ZAMJATINS ROMAN WIJ

In de roman Wij wordt een maatschappij getekend, zoals die er over duizend jaar uit zou kunnen zien. Deze distopia schetst een totaal geordende samenleving, waarin alles uitsluitend volgens 'wetenschappelijke' lijnen gestructureerd is en rationeel 'verklaard' wordt. Deze totaal transparante maatschappij is van de rest van de wereld afgesloten door een hoge glazen muur. Van de wereld daarbuiten zijn slechts bij enkelen echo's bekend; naar verluidt zou het gaan om een op het eerste gezicht 'primitievere' maar in feite veel rijpere vorm van menselijk leven, in een rijke en natuurlijke vegetatie. Uiteraard is het verboden om deze andere wereld te betreden.

De hoofdfiguur van de roman heet D-503. In deze toekomstige samenleving hebben mensen geen namen meer, enkel nummers. Bij deze 'mens zonder eigenschappen' gebeurt evenwel plotseling iets wat de aanzet zal worden tot een totale innerlijke ommekeer. Dat 'iets' blijkt niets meer of minder te zijn dan de geboorte van een ziel. Die geboorte gaat gepaard met pijn, angst en twijfel, met ontreddering en eenzaamheid.

De aanleiding tot deze allesomvattende ommekeer is veeleer banaal: de hoofdfiguur zit in een gehoorzaal waarin hij met de rest van het publiek verplicht moet luisteren naar muziek van Skrjabin, muziek dus van 'duizend jaar geleden'. Het is de bedoeling dat het publiek deze muziek chaotisch en bespottelijk vindt. Maar met de hoofdfiguur gebeurt onverwachts iets totaal anders: iets wat hij omschrijft als 'een zielsziekte, een pijn ... een sluipende, zoete pijn, als de steek van een angel: en o, dat hij nog dieper, nog pijnlijker mocht indringen!'

In de loop van de roman blijkt deze 'zielsziekte', deze 'pijn' steeds verder in hem voort te woekeren, op een wijze die hij vergelijkt met het opengaan van een bloemknop of met zaad dat sterft maar juist daardoor verrijzen zal tot nieuw leven: 'Ik ben onbezonnen, ik ben ziek, ik heb een ziel, ik ben een microbe. Maar is bloei dan soms iets anders dan ziekte? Doet het dan soms geen pijn, wanneer er een knop open springt? En denkt u soms niet dat de spermatozoïde de verschrikkelijkste van alle microben is?'

Voor het hoofdpersonage begint hier ook de ontdekking, dat hij zichzelf nooit gekend heeft. Het dringt nu pas tot hem door wie hij werkelijk is. Hij ontdekt wat in de koele taal van het zenboeddhisme het 'ware zelf' of het 'oorspronkelijk gelaat' genoemd wordt. En hij begrijpt tegelijk, dat dit 'werkelijke ik' alles te maken heeft met datzelfde vuur en dezelfde krachten die hij ontdekt in het binnenste van de aarde, in het binnenste van heel de kosmos, maar die door de muur van onze schijnzekerheden verborgen bleven:

In een hoofdstuk met als veelzeggende titel: 'Het smelten van het kristal', wordt uitgebeeld wat dit proces van innerlijke ommekeer nog meer inhoudt. Opnieuw wordt hierbij teruggegrepen op het thema van de bloemknop. Tegelijk wordt benadrukt hoe uitzonderlijk en zeldzaam zo'n gebeuren is. Tevens wordt aangegeven hoezeer het ook samenhangt met het ervaren van de stilte. En ten slotte wordt precies dat beeld opgeroepen van een 'verbijsterende wereld' zoals Pasternak die beschreef, een wereld waarin alles met nieuwe ogen en een nieuw hart gezien wordt, als een eenheid waarin alles, ook ikzelf, degene die dit ervaart, zijn oorsprong en tegelijk zijn vervulling vindt:

Nadrukkelijk wordt dit nieuwe ervaren van eenheid te midden van alle verscheidenheid ook verbonden met een 'niet-weten' als grond en voorwaarde voor de ervaring van deze ommekeer en voor de ontdekking van het onvoorstelbaar nieuwe waardoor alles, ook de toekomst, weer wonder wordt:

In de roman Wij komen nog een aantal andere thema's voor, die we ook terugvinden in het Verhaal over het allerbelangrijkste, en wel precies in verband met die innerlijke ommekeer.

Allereerst is er het thema van 'geen ik meer te zijn', een formulering die onmiddellijk doet denken aan de mystieke taal over de 'bevrijding van het ego', zoals met name het zenboeddhisme dat formuleert. Het is een verlies van het ik, dat tegelijk de ervaring meebrengt van één te zijn met het hele universum, nu plotseling als zo volstrekt uniek ervaren dat het precies voor mij en door mij heen geschapen lijkt. In de roman Wij wordt dit in een van de passages aldus geformuleerd:

Een ander thema is dat van de stilte, en het - precies in die stilte - wegvallen van de meetbaarheid van tijd en ruimte. Zeer kleine afstanden worden plotseling als zeer groot ervaren, zeer ver als zeer dichtbij, een eeuwigheid als seconden, seconden als tijdperken:

Ook is het frappant dat in beide werken van Zamjatin de vrouw als archetype, hetzij als archetype van de moeder, hetzij als dat van geliefde, centraal staat. In de roman Wij wordt de ontdekking van het ware zelf in gang gezet door een vrouw, de mysterieuze 1-330. En de mystieke eenwording met het universum wordt er getekend in het beeld van de kosmische moeder:

In het Verhaal over het allerbelangrijkste is het vooral het jonge meisje Talja, waarin de geboorte van een ziel het ontroerendst wordt uitgebeeld. Het archetype van de kosmische moeder, zoals dat in bovenstaand citaat uit de roman Wij tot uitdrukking kwam, wordt in dit verhaal vertolkt door degene die de 'Moeder van allen, zij die al duizenden kringlopen heeft gekend' wordt genoemd. Zij is het ook, die ten slotte de geboorte van het nieuwe leven door haar innerlijke houding mogelijk maakt en later door haar handelen metterdaad bewerkstelligt.

Een laatste overeenkomst tussen Wij en het Verhaal over het allerbelangrijkste ligt in de nadruk die in beide werken gelegd wordt op de ontmoeting, niet alleen tussen twee mensen - met name man en vrouw -, maar ook tussen twee werelden. Deze 'ontmoeting' wordt in beide werken soms gekenmerkt door liefelijkheid. Maar dikwijls is het karakter van deze ontmoeting van dien aard, dat men het eerder een 'botsing der elementen' zou kunnen noemen, een explosie van onvermoede oerkrachten.

In Wij is dit allereerst uitgebeeld in de botsing tussen de volledig gestructureerde samenleving en de ruige wereld achter de Grote Muur, een botsing die ten slotte uitmondt in revolutie en oorlog. Maar dieper nog wordt het in deze roman uitgedrukt waar het als het ware een kosmisch karakter krijgt, zoals in het volgende citaat uit Wij, dat we in bijna gelijkluidende woorden terug vinden in het Verhaal over het allerbelangrijkste:

Hoe dan ook: in alle gevallen betekent ontmoeting - en dat geldt voor beide genoemde werken van Zarnjatin - leven, levenskracht, en ook liefde, al is het dan een liefde die al onze gewone begrippen daarvan overstijgt. En steeds is die verbonden met het kernthema van beide werken: de innerlijke ommekeer, waardoor alles, zowel op persoonlijk vlak als op kosmisch vlak, ineens in een nieuw perspectief wordt geplaatst.

VERHAAL OVER HET ALLERBELANGRIJKSTE

Het Verhaal over het allerbelangrijkste begint met de beschrijving hoe plotseling, op een dag die Zamjatin aangeeft als de 'Dag van de Geest', de dag van Pinksteren, drie werelden bij elkaar komen als drie verschillende manifestaties van eenzelfde groot gebeuren. We zouden dit gebeuren kunnen samenvatten in de woorden: 'dood en opstanding', niet gezien als een abstractie of een gebeuren buiten onszelf maar als iets wat zich voltrekt precies in die innerlijke ommekeer, waarover het ook ging in de roman Wij.

Allereerst is daar de wereld van een rups die aan het verpoppen is en met pijn en angst wacht op de dood die verrijzenis inhoudt, verrijzenis tot vlinder en zo tot 'leven voorbij de dood'. Het is natuurlijk een overbekende symboliek. In de Russische literatuur werd deze symboliek bijvoorbeeld door Rozanov opgepakt en uitgewerktin Apocalyps van onze tijd. Maar bij Zamjatin komt dit beeld op een heel nieuwe wijze tot leven.

Dan is er de wereld van de Russische burgeroorlog vlak na de revolutie van 1917. Ook hier staan de dood en tegelijk, zoals het letterlijk geformuleerd wordt, de ontdekking 'er is geen dood' centraal. Cruciaal is daarbij hoe wordt aangegeven dat wie doodt en wie gedood wordt - en tegelijk niet doodt en niet gedood wordt- niet langer de afzonderlijke individuen zijn. Wie in hen sterft en tegelijk niet sterft is de 'ik van alle ikken', zoals Alan Watts ooit treffend dat diepste of ware zelf omschreef dat ook in Wij ten slotte in de hoofdfiguur daagde. Die 'ik van alle ikken' duikt op verschillende plaatsen in het Verhaal over het allerbelangrijkste steeds weer onverwachts op.

De derde wereld die binnenbreekt op deze 'dag van de geest' is die van de botsing - want in dit geval is de ontmoeting werkelijk een botsing met de kracht van een explosie - van een andere planeet op de aarde. Die andere planeet lijkt een bijna uitgestorven variant van de volkomen gestructureerde wereld, die in Wij getekend werd. De redding voor de drie enige overlevenden van die wereld kan alleen maar de botsing met de aarde zijn, zoals het ook de redding voor de aarde blijkt om te versmelten met die andere planeet. Want precies daar, in die ontmoeting die dood en opstanding tegelijk is, - dezelfde opstanding die zich voltrekt in de rups die vlinder wordt en in de burgeroorlog - wordt het nieuwe leven geboren. Deze geboorte van het totaal nieuwe leven uit de ontmoeting of botsing ten dode wordt het treffendst weergegeven door het volgende citaat, waarmee Zamjatin zijn Verhaal begint maar waarmee hij ook eindigt, een citaat dat klinkt als een profetisch visioen:

Dood en opstanding in drie werelden. Werelden die niets met elkaar te maken lijken te hebben maar plotseling, 'op het moment van de geest', samenvallen, één enkele, opnieuw tot bestaan geroepen, levende werkelijkheid blijken te zijn. Heel dit gebeuren wordt door Zamjatin getekend in afwisselende fragmenten. Een beschrijving van de burgeroorlog gaat plotseling, van de ene regel in de ander, over in een uitbeelding van wat er op die verre planeet gebeurt die op weg is naar de botsing met de aarde en zo naar haar bevrijding. En door dat alles heen speelt dan steeds de symboliek van de rups die sterft in de cocon om vlinder te worden en zo eveneens dood en opstanding uitbeeldt. Het is deze opstanding uit de dood, die de wonderlijke eenheid van de drie afzonderlijke werelden gelijkelijk doorlicht, één maakt en een nieuw en grenzeloos perspectief geeft.

VLOEIBAAR WORDEN

Deze eenheid van dood en opstanding wordt getekend in verschillende beelden. Allereerst in het beeld van het vloeibaar worden. Een open plek in het bos blijkt plotseling 'tot aan de randen volgegoten met heel sterk groen zonnesap, gefilterd door de bladeren'. De hemel vertoont hetzelfde beeld als de aarde. Het beeld van een levend stromen, dat verlangen en licht is tegelijk: 'boven de aarde rent de zon rond in een laatste verlangen, de wolken zwellen steeds dikker op van bloed, het stroomt in helderrode straaltjes omlaag langs de vergulde kerktorens, langs de witte muren, langs de spiegelende ramen van de paleizen, en er liggen rode druppels hier, op het groen van het meigras in de wei.'

En in dit gesmolten gouden licht, soms roze, soms rood, soms groen bijgetint, krijgt ineens alles, net als in het hierboven geciteerde fragment van Pasternak, de geladenheid van het totaal nieuwe, of het juist uit het niets geschapen is: 'En ik denk, snap je, dat om opeens daar diezelfde kroes te zien, met diezelfde vieze vlek, misschien wel zo'n ongelofelijke vreugde is, zo'n ... Of een rups te zien kruipen, meer niet, gewoon een rups.'

Ditzelfde beeld van een vloeibaar worden werd door Zamjatin ook al gebruikt in zijn roman Wij. Ook daar wordt enkele malen beschreven hoe het levenssap weer gaat stromen in alles wat verstard leek: een gebeuren dat door Zamjatin gekenschetst wordt als 'een dodelijk zoete ontzetting', een uitdrukking die frappant sterk overeenkomt met de 'stille verbijstering' waarover Pasternak sprak.

Het lijkt misschien een toevallige bijkomstigheid, dat juist in deze context bij Zamjatin een Boeddhabeeld opduikt: symbool voor dit ontwaken tot onvoorstelbaar nieuw leven waardoor alles weer kan stromen. Hier volgen twee citaten uit Wij:

DE MOEDER

Er is nog een beeld uit de roman Wij dat - zij het anders gekleurd en meer uitgewerkt - terugkeert in Verhaal over het allerbelangrijkste, en wel het beeld van de moeder. In de roman Wij dook deze gestalte op als een moeder in wier schoot wij wachten op onze nieuwe geboorte. In het Verhaal speelt het archetype van de moeder echter een hoofdrol. Ze verschijnt er als de 'Moeder', die al 'ontelbare kringlopen lang de Moeder is', die 'boven alles en allen staat' en uit wie iedereen op de verre planeet ooit geboren is.

Tegelijk is zij degene wier bestaan allereerst offer is, die bereid is leven en geluk op te geven voor het heil van de anderen. Dat komt bijzonder aangrijpend tot uiting wanneer zij oog in oog staat met de laatste man die overbleef op deze desolate planeet, samen met nog twee anderen, een jonge vrouw en een blind kind. Ze brengt dan het offer waarmee zij afstand doet van datgene zonder hetwelk het leven misschien arm en misdeeld lijkt: de liefde tussen man en vrouw. Het is echter precies deze stap, die haar vrijmaakt voor die diepste roeping en zuiverste vorm van liefde waardoor ze kan 'zien tot op de bodem', tot in die onverwoordbare grond of bron waar dood en opstanding plaatsvinden:

Het thema van het offer wordt in de gestalte van de Moeder nog op een andere wijze uitgebeeld. De overlevingskans op de bijna uitgestorven planeet hangt af van de enige fles zuurstof die men nog kan bemachtigen. Ieder van de drie is daarbij een mededinger en dus een dodelijk gevaar. In deze strijd op leven en dood biedt 'zij die ooit de Moeder was' zichzelf als offer aan. Ze is bereid haar leven te geven opdat de andere twee, de man en de vrouw, leven kunnen. Deze bereidheid tot de dood, die hier nadrukkelijk vergeleken wordt met het beeld van de stervende rups, is tegelijk haar opstanding. Zoals ook haar uitdrukkelijk genoemde 'mededogen met de mens', die nog verder reikt dan het offer en ook onvoorwaardelijke, grenzeloze liefde is, zelfs voor degene die haar dodelijk bedreigt, precies haar opstanding insluit.

De beide offerdaden vloeien ineen in de wijze, waarmee ze de man tegemoet treedt die als alle anderen ooit 'haar kind was', die later de man werd die ze als vrouw begeerde en ten slotte degene wordt die haar dreigt te vermoorden maar uiteindelijk toch spaart. Van uit de beleving van de man wordt dit aldus verwoord:

De Moeder, 'die duizend kringlopen geleden de Moeder was', is tegelijk deze ene vrouw op dit moment in de geschiedenis én de Moeder in wier gelaat of wezen alles en iedereen op een nieuwe wijze tot bestaan komt. De Moeder lijkt tijdloos te zijn en toch staat juist zij handelend midden in de tijd. De Moeder is ook de enige die 'weet waarheen', waarheen wij op weg zijn. Zij kent het geheim dat redding brengen kan, het geheim dat niemand ook maar vermoedt. En Zij is ten slotte de enige die dit innerlijk weten ook ten uitvoer brengt in een daad die toegang geven zal tot dat onvoorstelbaar nieuwe leven, waarbij het eindeloze moorden van het verleden voorgoed zal zijn overwonnen. Die redding ligt precies in de botsing tot dood en opstanding tegelijk - als een ontmoeting van hart tot hart, als een bevruchting, een wonder- van deze bijna uitgestorven aarde met die andere Aarde, waar nog volop zuurstof, levensadem is:

BURGEROORLOG, LIEFDE, DOOD EN OPSTANDING

Drie werelden die elkaar doorkruisen op de Dag van de Geest, op Pinksteren. Ook in de andere wereld, die van de burgeroorlog, voltrekt zich wat tussen de aarde en de verre planeet geschiedt. Hier gaat het om de liefde tussen het meisje Talja en de soldaat Koekoverov. Ook hierbij gaat het om liefde, offer, dood en opstanding, En zoals op de verre planeet de Moeder centraal stond, zo speelt ook hier een vrouw, Talja, de centrale rol. Zij is het daarom ook, die onmiddellijk met de symboliek van de stervende rups wordt verbonden. De rups valt van een seringentak in haar schoot, precies op het moment van de ontmoeting van hart tot hart met haar geliefde. En 'ze neemt ergens diep in haar binnenste ingebrand de ogen van Koekoverov mee en op haar handpalm de Rhopalocera, die morgen moet sterven.' Dit binnengaan in de ogen van haar geliefde - iets wat we al tegenkwamen in het hierboven geciteerde fragment over de Moeder - is opnieuw een beeld dat al herhaaldelijk in Wij voorkwam. Ook daar bleken juist de ogen toegang te bieden tot de ziel op het ogenblik van innerlijke ommekeer.

Koekoverov is door de tegenpartij gevangengenomen en wacht op zijn terechtstelling. Talja is tot elk offer bereid, zelfs tot het uitleveren van haar eer en ongereptheid aan de over zijn leven beslissende derde, om haar vriend van de dood te redden. Ten slotte wordt hen een laatste afscheid toegestaan. En in dat laatste weerzien, vlak voor de dood, voltrekt zich dat onvoorstelbare, waarbij voor hen allebei heel de werkelijkheid als het ware een ommekeer van honderdtachtig graden maakt en waardoor op alles, ook op het schijnbaar onaanzienlijkste, het stempel van de eeuwigheid gedrukt wordt: 'Inademend bij beetjes, bij brokjes tegelijk, neemt Koekoverov haar gezicht tussen zijn handen; de wereld draait stil en zalig rond, wankelt, en voor altijd zijn haar maagdelijke lippen in hem ingebrand.'

Zamjatin beschreef de kosmische ontmoeting tussen de twee Aardes als een geraakt worden tot in het hart van vuur, als een zich openen voor bevruchting, voor de geboorte van nieuw leven, van de 'nieuwe mens'. Het samenzijn van Talja en haar vriend , op de grens van leven en dood waarbij men elkaar als het ware voor het eerst ziet, wordt met dezelfde beelden beschreven: zich opofferende overgave met het hart en de ogen 'wagenwijd open' voor het 'ondenkbare, onvoorstelbare'. En als steeds op de cruciale momenten in het verhaal is het de rups, die hier het verbindende element vormt, de rups die zich als cocon eveneens op de grens van dood en opstanding bevindt:

En precies als in Wij en in het fragment uit Pastenaks Vrijgeleide over 'het hart dat plotseling weergalmt van de harteklop die van alle andere harten was uitgegaan', lijkt ook hier alles door mijzelf, door jouzelf, ofliever: door het 'ik van alle ikken' opnieuw tot leven te komen, met vurige adem bezield. Alsof plotseling alles helemaal voor mij, voor jou bestaatofeerder: door mij, door jou tot bestaan komt in een volstrekte uniekheid waarbij 'elke taal stukbarst', zoals Kierkegaard het noemt:

HET RAADSEL VAN DE TIJD

Wat Zamjatin in bovenstaande citaten probeert weer te geven wordt zowelin Wij als in het Verhaal gekenmerkt door nog iets anders: er gebeurt iets met de tijd. Soms is het of de tijd stilstaat, soms of in één seconde de volheid van een heel leven of een eeuwigheid wordt beleefd. En het heeft opnieuw te maken met dat 'ogenblik van de Geest', met Pinksteren:

Merkwaardig is, dat Zamjatin zowel in Wij als in het Verhaal de ontdekking van dit raadsel van de tijd vaak verbindt met het beeld van vallende druppels en met de openbaring van de stilte - een 'duizendjarige stilte' - als diepste grond waardoor alles ineens een geladenheid krijgt waardoor het tegelijk eeuwig en uniek wordt. In het volgende citaat, waarin opnieuw de rups opduikt die moet sterven om vlinder te worden, wordt dit beeld van de vallende druppels en de stilte - een beeld dat ongetwijfeld teruggrijpt op zo'n ervaring in Zamjatins eigen leven - prachtig weergegeven:

Zoals steeds bij Zamjatin, verwijst de niet afgemaakte zin met de drie metafysische puntjes naar het onuitsprekelijke van deze ervaring: 'Het is ondenkbaar, onvoorstelbaar' is een uitdrukking, die in het Verhaal telkens weer opduikt. Dit 'ondenkbaar, onvoorstelbaar' geldt helemaal voor de laatste regel van bovenstaand citaat met de paradox tussen het angstige besef: 'ik ga sterven, het is voorbij, en het diepere weten: 'ik zal ze altijd horen'. Hier krijgt het raadsel van de tijd zijn scherpste toespitsing, die even later zijn ontknoping zal vinden in de ontdekking: 'er is geen dood'. Die metafysische puntjes verwijzen hier dus, juist in het aangezicht van de fysieke dood, naar het open en grenzeloze perspectief van een leven voorbij de tegenstelling leven-dood, van een leven dat een eeuwig stromen en bloeien is: want het 'allerbelangrijkste is bloeien'. En binnen dit nieuwe perspectief is het echte, levende ogenblik niet langer een geïsoleerd moment in de tijd maar volheid, zelfs al wordt het alleen maar in dit ene ogenblik zo ervaren. Het openbaart zich als een eeuwig nu. Dit eeuwige nu is niet statisch maar juist stromend, bloeiend, zwanger van een nieuw en lichtend 'morgen' dat tegelijkertijd elk 'morgen' als louter continuering in de tijd transcendeert. En precies daarin gaat dat 'allerbelangrijkste' schuil, waarop gezinspeeld wordt in de titel van dit verhaal: de ontdekking die een 'alles begrijpen' is, een 'weten met het hart', 'Er is geen dood':

EEN NIEUWE HEMEL, EEN NIEUWE AARDE, EEN NIEUW MENS

Aan het einde van het Verhaal vindt ten slotte die reddende botsing der werelden plaats, waarbij zowel wat gebeurt met de rups als met Talja en haar vriend ineens een universele dimensie krijgt. De innerlijke samenhang tussen wat gebeurt met Talja en wat gebeurt op kosmische schaal wordt daarbij nadrukkelijk onderstreept. Allereerst doordat in het allerlaatste beeld van de dode ster die op de Aarde afsnelt de man en de vrouw die als enigen overbleven 'elkaar innig omhelzen'. Maar die innerlijke samenhang openbaart zich nog meer waar de Aarde, die in afwachting van de Grote Ontmoeting 'zich helemaal opent om bevrucht te worden', rechtstreeks vergeleken wordt met de liefdeservaring van Talja:

Nu voltrekt zich de - met dezelfde apocalyptische beelden geschetst als waarmee het verhaal ook begon - botsing van de verre ster met de aarde, de botsing die redding is en belofte van onvoorstelbaar nieuw leven. Het laatste beeld van de dode ster is dat van de drie enige overlevenden, de moeder en het liefdespaar, twee symbolen voor die diepste en grenzeloze levenskracht die zich juist in dit sterven en verrijzen kan ontvouwen.

Man en vrouw omarmen elkaar. De Moeder wacht en waakt boven alles en allen uit, haar gestalte tekent zich af tegen het vlammende firmament, een teken aan de hemel: lot en belofte tegelijk. Onder haar voeten wordt de dode planeet al tot vurig, nieuw leven geboren. Het is een voorstelling, die onwillekeurig een beeld oproept uit de Apocalyps: het beeld van de 'Vrouw in barensweeën' dat zich aftekent tegen het firmament als voorspelling van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. Maar het doet evenzeer denken aan het tafereel waarmee Hermann Broch zijn roman De dood van Vergilius laat eindigen: het archetype van moeder en kind, dat vlak voor dood en wedergeboorte als laatste beeld verschijnt aan de nachtelijke hemel.

En dan vindt eindelijk, 'plotseling', als elk groot gebeuren en voorafgegaan door een intense apocalyptische stilte waarin de tijd lijkt te exploderen, het verlossende wonder plaats waarin alles samenkomt, als een opengaan en bevrucht worden, als dood en opstanding tegelijk: