Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Lisetta Stembor

Jerzy Andrzejewski en de duisternis

Andrzejewski ( 1909-1983) heeft in zijn eigen land twee totalitaire regiems meegemaakt. De nazi-terreur van 1939 tot 1945 werd opgevolgd door de stalinistische terreur.

Al in zijn vroegste werken, gepubliceerd na 1932, toonde hij zich een zoeker naar duurzame waarden. In zijn eerste naoorlogse roman As en diamant komt duidelijk het dilemma tot uitdrukking: mag men in oorlogstijd andere morele maatstaven aannemen dan in vredestijd? Blijven normen zoals trouw aan een afgelegde eed gelden wanneer de omstandigheden veranderd zijn? Op wat voor grondslagen kan een nieuwe samenleving worden opgebouwd in een gecompliceerde situatie zoals die waarin het naoorlogse Polen verkeerde? Hoe vindt men de in as verborgen diamant terug?

Nóg dramatischer is het dilemma van de hoofdpersonen in Duisternis bedekt de aarde. De Spaanse inquisitie aan het eind van de vijftiende eeuw staat model voor de totalitaire systemen, die met behulp van terreur, bedrog en angst in stand worden gehouden. Andrzejewski legt de Grootinquisiteur, Tomas de Torquemada, een ondubbelzinnige verklaring in de mond: 'Als er ooit eens geen schuldigen meer zouden zijn, dan zouden we ze moeten scheppen, want wij hebben ze nodig opdat voortdurend, elk uur, de euveldaad in het openbaar aan de kaak gesteld en gestraft zal worden. Zolang de waarheid niet definitief overwint en triomfeert, kan deze niet bestaan zonder het tegenovergestelde: de leugen.( ... ) Laat de vrouw haar man niet vertrouwen, laat de ouders bang zijn voor hun eigen kinderen, de bruidegom voor zijn uitverkorene, de meerderen voor hun ondergeschikten en allen van de alwetende, straffende gerechtigheid van de Heilige Inquisitie. Wij hebben veel rechten en veel angst nodig.' De onverbiddelijke intolerantie van het vijftiendeeeuwse systeem, de sofistische redeneringen waarmee het schrikbewind werd gemotiveerd, de pressie om anderen te verraden, de wrede martelingen waarmee onzinnige bekentenissen werden afgedwongen, de valse beschuldigingen, de huichelarij en omkoopbaarheid, de persoonsverheerlijking, de geregisseerde toejuichingen en bovenal de angst - dit alles is duidelijk herkenbaar voor degenen die de twintigste- eeuwse totalitaire systemen hebben leren kennen. Het is alsof Andrzejewski zich radeloos afvraagt: heeft de mensheid in al die vijfhonderd jaren niets geleerd?

Een van de hoofdpersonen is een jonge monnik, die openlijk zijn afschuw van de inquisitiemethoden heeft laten blijken, maarnietternin tot secretaris van de Grootinquisiteur wordt benoemd. Hij wordt heen en weer geslingerd tussen geloof en twijfel aan de verheven zaak. Als hij zijn beste vriend verraadt en de dood injaagt, betekent dit zijn ultieme onderwerping aan het systeem.

Andrzejewski's Torquemada begint tegen het einde van zijn leven te twijfelen aan de juistheid van zijn fanatieke strijd tegen 'ketters'. Maar hij realiseert zich, hoe moeilijk het zou zijn de strijd op te geven. 'Ik heb een systeem geschapen, maar dank zij en door dat systeem heb ik ook mensen van het systeem geschapen. Wat moet er van hen worden, als het systeem verderfelijke waanzin blijkt te zijn? Hoe kan de terreur worden opgeheven, als deze mensen heeft voortgebracht die alleen in de terreur hun bestaansrecht vinden?' mijmert hij terwijl hij de dood voelt naderen.

Op zijn sterfbed komt Torquemada tot inkeer. Hij wil de Inquisitie opheffen, al het onrecht herroepen, de slachtoffers alle rechten en waardigheden teruggeven, de ter dood gebrachten eerherstel geven, de gevangenen vrijlaten ... Daartoe wil hij zijn secretaris decreten dicteren en hij legt hem uit: 'Helaas, over heel de aarde hebben wij duisternis gebracht.( ... ) Als we willen dat de menselijke geest voortaan niet meer wordt vergiftigd door leugens, moeten wij zelf ophouden met liegen.( ... ) Wij moeten ons niet overgeven aan de drogreden dat wij enkel en alleen in onze methoden van machtsuitoefening fouten hebben gemaakt, wij hebben zelfs alle mensenrechten geschonden en met voeten getreden.(... ) Wij moeten dus tot de mensen gaan en hun openlijk zeggen, dat het een verkeerd geloof is dat zulke verschrikkelijke ver-woestingen kon aanrichten. Verkeerd en slecht is dit geloof. Alles moet gedaan worden opdat de ellende niet slechts oppervlakkig wordt verwijderd, maar bij de wortels wordt uitgetrokken en vernietigd.'

De revolutionaire decreten van de stervende Torquemada blijven onuitgesproken, want de secretaris snoert hem de mond en zet het systeem voort.

Van Andrzejewski's talrijke boeken zijn behalve As en diamant in het Nederlands vertaald: De stille week, De poorten van het paradijs en Daar komt hij, springend over de bergen. Verder zijn enkele van zijn verhalen opgenomen in diverse bundels.

Duisternis bedekt de aarde verscheen in Polen in 1957, tijdens de 'dooi'. Al spoedig werd dit boek in verscheidene talen vertaald. Hier staan titels van zijn vertaalde boeken in het Nederlands.