Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Willem G. Weststeijn

Zang is zaak. Nieuwe poëzie in Moskou

De hedendaagse Russische poëzie, die van het post-perestrojka-tijdperk, kent twee belangrijke groeperingen. De eerste is die van de conceptualisten (tamelijk uitvoerig gepresenteerd in TSL 12 [1992]), de andere die van de zogenaamde metametaforisten. Net als de conceptualisten zijn ook de metametaforisten eind jaren zeventig, beginjaren tachtig begonnen als underground-groep. De strenge censuur ten tijde van Brezjnev maakte het niet mogelijk dat het werk van allerlei nieuwe en jonge dichters officieel werd gepubliceerd. Via de samizdat drong echter toch het een en ander van de bijzonder levendige niet-officiële Moskouse literaire wereld in het Westen door. Van sommige nieuwe dichters, zoals van de nu in Amerika wonende Aleksej Parsjtsjikov, werd het talent vrij snel ontdekt, reden bijvoorbeeld voor het Rotterdamse Poetry International om hem, alweer een aantal jaren geleden, uit te nodigen.

Nog voor de komst van Gorbatsjov, in 1984, splitsten de metametaforisten zich in tweeën, of liever gezegd, een drietal dichters splitste zich bewust af van de groep dichters die op grond van hun ingewikkelde beeldspraak de naam metametaforisten hadden gekregen en vormde vanaf die tijd een eigen poëtische cel. De leider van de cel was en is nog steeds de flamboyante en uiterst actieve Konstantin Kedrov, zijn twee mededichters zijn Jelena Katsjoeba en Ljoedmila Chodynskaja.

De belangrijkste reden voor Kedrov om een eigen groep te vormen was dat hij de metametaforisten eigenlijk te ouderwets vond. In tegenstelling tot de meeste westerse moderne dichters, die het vrije vers hanteren, houden de Russische dichters van deze tijd overwegend vast aan traditionele vormaspecten: een regelmatig metrum, rijm en de verdeling van de tekst in strofen van een gelijk aantal versregels. De metametaforisten vormden wat dit betreft geen uitzondering, maar Kedrov wees dit vasthouden aan negentiende-eeuwse vormen af als niet meer passend in de eigen tijd en vooral als niet in overeenstemming met zijn eigen opvattingen over poëzie.

De groep die zich onder zijn leiding formeerde kreeg de naam "DOOS", uit te spreken als do-os. DOOS is een afkorting van "Dobrovol noje Obsjtsjestvo Ochrany Strekoz", ofwel "Vrijwillige Vereniging voor de Bescherming van Libellen". De naam is geïnspireerd door de bekende fabel van La Fontaine over de krekel en de mier, in het Russisch bekend als "De libel en de mier". De libel heeft de hele zomer gedanst en gezongen zonder aan de toekomst te denken en vraagt tegen de winter de mier om hulp. Het devies van DOOS is het antwoord van de mier: "Ty vsjo pjela? Eto djelo!" Dit betekent in de context van de fabel: "Heb jij de hele tijd gezongen? Dat is me wat moois!", maar het laatste deel van de zin kan ook betekenen: "Dat is waar het om gaat." Voor DOOS is de tijd van de mieren voorbij en is die van de libellen aangebroken, die zingen en dansen en wegvliegen waarheen ze maar willen.

Belangrijk voor Kedrov en de zijnen is dat DOOS niet alleen maar een naam is en een afkorting, maar tevens als woordklank bepaalde associaties oproept. In een van zijn manifest-achtige artikelen over DOOS¹ wijst Kedrov op de klankovereenkomst tussen do-os en het Chinese woord "tau" (in het Russisch "dao"). Dit brengt de groep in relatie met "de esthetica van de tauïstische monniken die het menselijke, aardse verstand, dat niet in staat is het goddelijke plan van de schepper van het heelal te begrijpen, minachten en bespotten." De uitspraak bevat verschillende aspecten die direct met de opvattingen van DOOS in verband kunnen worden gebracht. Een van die aspecten is begrip van de wereld dat uitgaat boven het verstandelijke. Taal, woorden, in ieder geval woorden in de poëzie, laten vaak onvermoede relaties zien tussen de dingen. Daarom kan via de poëzie de wereld veel beter begrepen worden dan via rationele bestudering.

Met deze opvatting komt DOOS dicht in de buurt van de door de Russische futuristen in het begin van deze eeuw ontwikkelde idee van de zogenaamde ''za-oem", een nieuw te creëren taal die zich achter ofboven het verstand zou bevinden en waarmee de nieuwe werkelijkheid van de nieuwe tijd beter beschreven zou kunnen worden. DOOS richt zich echter niet op het creëren van een nieuwe taal en is ook niet van oordeel dat de huidige taal tekort zou schieten om de werkelijkheid van nu mee te beschrijven. De bestaande taal heeft voldoende potentie om al­ lerlei voor het verstand verborgen aspecten van de wereld te openbaren en te verduidelijken. Hierbij speelt de klank van het woord een doorslaggevende rol. "De betekenis van een gedicht is voor ons zo onlosmakelijk verbonden met de klank, dat tachtig procent van deze betekenis in de klank zit." Door deze sterke nadruk op de klank van het woord is ook verklaarbaar waarom DOOS zo hecht aan het anagram. Wanneer een woord wordt uitgesproken kun je, zeggen ze, daar onmiddellijk een andere, verborgen betekenis in horen. In vrede zit rede; in het Oude Egypte was Thoth de god van de dood. Graag verwijzen Kedrov cum suis naar de beroemde taalkundige Ferdinand de Saussure, die heeft vastgesteld dat onder andere de bijbel, de Ilias van Homerus en het Indische epos de Mahabharata vol anagrammen zitten. In deze werken vormen namen van goden, die in "gewone" woorden verborgen zijn, een eigen tekst.

Voor DOOS is het anagram een metametafoor van betekenis en klank. Het maakt het mogelijk verbindingen te leggen tussen zeer uiteenlopende begrippende en daarmee inzicht te krijgen in de uiterst complexe en dikwijls chaotisch lijkende werkelijkheid. Het gaat daarbij niet zozeer om de dagelijkse realiteit, maar om de realiteit van de kosmos. Het dagelijks leven is banaal en ook niet echt de moeite waard om te leren kennen en te beschrijven. DOOS bevindt zich bij voorkeur op een hoger plan, waar de door de taal gecreëerde betekenissen en analogieën een Zen-achtige of kosmische ervaring kunnen teweegbrengen, of waar het kosmische op een adequate manier wordt verwoord, in een soort "èsperanto van de sterren". In zijn reeds vermelde artikel over DOOS schrijft Kedrov:

"Iemand vraagt: wat betekent dit alles eigenlijk? Ik heb beslist grote moeite daar een antwoord op te geven, aangezien ik absoluut niet weet wat het leven betekent, de hemel, de zon, Tsjernobyl, het stalinisme, fascisme, het paradijs, patriottisme, nationaliteit, zionisme, antisemitisme, democratie, plutocratisme, atheïsme, fundamentalisme, perestrojka, glasnost, dood, kool en nog zo het een en ander.

Over dat alles schrijven de kranten, bromt de radio, tettert de televisie ... Wij weten alleen dat ons dat volstrekt niet aangaat. En, dankzij tau, zal dat ons ook nooit kunnen raken.

is een van de interessante wetten van tau, ontdekt door Jelena Katsjoeba.

Deze bewering van Ljoedmila Chodynskaja hoeft niet in een openbare of geheime stemming met een gewone of tweederde meerderheid aangenomen te worden."

Het "esperanto van de sterren" (de term doet sterk denken aan de "sterrentaal" van de grote inspirator van DOOS, de futurist Velimir Chlebnikov) is slechts voor een kleine groep te begrijpen. Dat is voor DOOS geen probleem. Ze schrijven niet voor het grote publiek, maar hun teksten zijn, in de door Kedrov dikwijls gebruikte bewoordingen, "commentaren op het grote zwijgen van de kosmos, of commentaren op de afwezige tekst".² Dat commentaar is interessant genoeg om naar te luisteren.

Konstantin Kedrov

DE COMPUTER VAN DE LIEFDE

de hemel is de wijdsheid van de blik
de blik is de diepte van de hemel

de pijn is
de aanraking van God

God is
de aanraking van de pijn

het uitademen is de diepte van het inademen
het inademen is de hoogte van het uitademen

het licht is de stem van de stilte
de stilte is de stem van het licht
het duister is de kreet van de schittering
de schittering is de stilte van het duister

de regenboog is de vreugde van het licht
de gedachte is de stomheid van de ziel

het licht is de diepte van de kennis
de kennis is de hoogte van het licht

het paard is het dier van de ruimte
de kat is het dier van de tijd
de tijd is de ruimte tot een kluwen ineengerold
de ruimte is een uiteengerold paard

de katten zijn de bontlaarsjes van de ruimte
de ruimte is de tijd van de katten

de zon is het lichaam van de maan
het lichaam is de maan van de liefde

het schip is de ijzeren golf
het water is het schip van de golf

de droefheid is de leegte van de ruimte
de vreugde is de volheid van de tijd
de tijd is de droefheid van de ruimte
de ruimte is de volheid van de tijd

de mens is het omgekeerde van de hemel
de hemel is het omgekeerde van de mens

de aanraking is de grens van de kus
de kus is de onbegrensdheid van de aanraking

de vrouw is het inwendige van de hemel
de man is de hemel van het inwendige

de vrouw is de ruimte van de man
de tijd van de vrouw is de ruimte van de man

de liefde is de ademtocht van de oneindigheid
het eeuwige leven is het moment van de liefde

de boot is de computer van het geheugen
het geheugen is de boot van de computer

de zee is de ruimte van de maan
de ruimte is de zee van de maan

de zon is de maan van de ruimte
de maan is de tijd van de zon
de ruimte is de zon van de maan
de tijd is de maan van de ruimte
de zon is de ruimte van de tijd

de sterren zijn de stemmen van de nacht
de stemmen zijn de sterren van de dag

de boot is de haven van de hele oceaan
de oceaan is de haven van de hele boot

de huid is de tekening van de sterrenbeelden
de sterrenbeelden zijn de tekening van de huid

Christus is de zon van Boeddha
Boeddha is de maan van Christus

De tijd van de zon wordt gemeten met de maan van de ruimte
de ruimte van de maan is de tijd van de zon

de horizon is de wijdsheid van de blik
de blik is de diepte van de horizon
de hoogte is de grens van het zien

de prostituée is de bruid van de tijd
de tijd is de prostituée van de ruimte

de handpalm is het bootje voor de bruid
de bruid is het bootje voor de handpalm

de kameel is het schip van de woestijn
de woestijn is het schip van de kameel

de liefde is de onvermijdelijkheid van de eeuwigheid
de eeuwigheid is de onvermijdelijkheid van de liefde

de schoonheid is de haat van de dood
de haat van de dood is de schoonheid

het sterrenbeeld Orion is het zwaard van de liefde
de liefde is het zwaard van het sterrenbeeld Orion

de Kleine Beer is de ruimte van de Grote Beer
de Grote Beer is de tijd van de Kleine Beer

de poolster is de punt van de blik
de blik is de wijdsheid van de hemel
de hemel is de hoogte van de blik
de gedachte is de diepte van de nacht
de nacht is de wijdsheid van de gedachte

de melkweg is de weg naar de maan
de maan is de uiteengerolde melkweg
elke ster is vreugde
vreugde is elke ster

de ruimte tussen de sterren
is de tijd zonder liefde
de liefde is de met sterren volgestopte tijd
de tijd is de compacte ster van de liefde

de mensen zijn interstellaire bruggen
de bruggen zijn interstellaire mensen

het streven zich te verenigen is de vogeltrek
de vlucht is de voortgezette schittering
de vereniging is de aanzet tot de vlucht
de stem is de sprong naar elkaar
de angst is de grens van het leven aan het einde van de handpalm
het onbegrip is het wenen om een vriend
de vriend is het begrijpen van het wenen

de afstand tussen de mensen is gevuld met sterren
de afstand tussen de sterren vullen de mensen

de droefheid is de leegte van de ruimte
de vreugde is de volheid van de tijd
de tijd is de droefheid van de ruimte
de ruimte is de volheid van de tijd

de mens is het omgekeerde van de hemel
de hemel is het omgekeerde van de mens

de aanraking is de grens van de kus
de kus is de onbegrensdheid van de aanraking

de vrouw is het inwendige van de hemel
de man is de hemel van het inwendige

de vrouw is de ruimte van de man
de tijd van de vrouw is de ruimte van de man

de liefde is de ademtocht van de oneindigheid
het eeuwige leven is het moment van de liefde

de boot is de computer van het geheugen
het geheugen is de boot van de computer

de zee is de ruimte van de maan
de ruimte is de zee van de maan

de zon is de maan van de ruimte
de maan is de tijd van de zon
de ruimte is de zon van de maan
de tijd is de maan van de ruimte
de zon is de ruimte van de tijd

de sterren zijn de stemmen van de nacht
de stemmen zijn de sterren van de dag

de boot is de haven van de hele oceaan
de oceaan is de haven van de hele boot

de huid is de tekening van de sterrenbeelden
de sterrenbeelden zijn de tekening van de huid

Christus is de zon van Boeddha
Boeddha is de maan van Christus

De tijd van de zon wordt gemeten met de maan van de ruimte
de ruimte van de maan is de tijd van de zon

de horizon is de wijdsheid van de blik
de blik is de diepte van de horizon
de hoogte is de grens van het zien

de liefde is de snelheid van het licht
omgekeerd evenredig met de afstand tussen
ons
de afstand tussen ons
is omgekeerd evenredig met de snelheid van het licht
is de liefde


DOOS

Er is de mogelijkheid om voorover te gaan liggen
zei de arts tegen me
er is de mogelijkheid te zijn of niet te zijn
o, wat een verrukkelijke keuze:
voor Christus na Christus - een werst
verder - op aanvraag - overal.
Voor mij, de eeuwige martelaar van touw en snoer
de vurige verdediger van alle volkeren
de mitrailleurstemmer van alle mitrailleurs
de gelijktijdige schurk van alle landen
de minaar van onverzadigbare weduwen,
is de hoogte stil gaan staan

en sart de zonsondergang

kennis is geen kennis
en verkoudheid is overal migraine
een garnering uit meerdere delen
een garantie van de catharsis tegen de liefde.
De kwitantie die ik heb ontvangen,
laait in de zonsondergang -
daar is het zonnestempel
men moet slechts vertrouwen op eeuwigheid - zaterdags
ieder ander moment is het beter geen vertrouwen te hebben.
Niet tot stilstand gekomen bloed wordt niet teruggenomen!
De ramen wagenwijd open en alles tevergeefs
twee invorderingen van de tijd - twee oplossingen:
een rechts en een links
DOOS
Dobrovolnoje Obsjtsjestvo Ochrany Strekoz
(Vrijwillige Organisatie ter Bescherming van Libellen)

Jelena Katsjoeba

ALFABET

Rozen groeien niet zelf.
Ze worden gemaakt door de tuinman - de constructeur van de roos.
De 'R' haalt hij van de donder,

'O' levert de mond,
'O' tevens het slot en het verborgene,
'S' komt van het eerste seizoen.

ROOS.       Daarin zit 'Ro' van rood

'Or' van orkaan
'Oor' van moord

en tenslotte       'Roos' van broos

Ljoedmila Chodynskaja

ERO

DErtien
DAnsen mengde de maan

bezwoer het DUister

DU
DAnseres van de nacht
DU
MEEsteres van de nacht

preëMinente

maakt je MEEster

van de MAAn

DU

gewichtsLOze

DROOm die meer is dan je weegt

helpster van de SCHAtzoekers van de nacht
sluipend als een SCHAduw

DIEvegge van de SCHAduw
LIEfhebster van de LUiheid

om de MELk
van de MAAn

LIkt de donzige DROOm uit

het kopje van DHAka

het narcoticum van de KArper

KLOnt van zaligheid
BOdem van de kus
BIm
BAm - jouw klokje van de TIJD

Trouw

aan de TIJDloosheid

stom neigt zich naar jou
de luiheid van neergeslagen ogen
proeft van de honingzoete woorden
hangend aan de vleugels van eRos
met de huid van een gevlekt dier
zachtjes strekt hij zich uit Ero

es

KUBUS

De krab van de volle maan
Kruipt de kamer binnen
De kubus van de krab is
de kamer bij volle maan.
Graf van de kreet van kleurige vingers,
van de blos die in de afgrond valt
vlammend blauw van de blik
in de verte,
gebaar van aanbod
maar het is
de uit stralen geweven
grijpende schaar van de leegte

Scheidt Sirius van het cerise ...

De kleur maakt zich los
van het rood,
de hemel ontdoet zich van de sterren,
de bezwering
geschreven op de muur
verschijnt
van de andere kant van de maan.
Je zegt een woord
komt terecht in de kubus

Sirius scheidt zich af van het cerise.

* * *

De versleten geluidloosheid van de mond
het oude land Arcadië
als een droge waterval
uit de lengten der tijden
zacht geruis
het land van aroma's van zand van stro
van cascades van manen en manen
binnengezogen in de draaikolk van Ra
parade van bijenregenbogen
in de corrida van blikken waar
de dood de overwinning is van de beide deelnemers
aan het spel

---

¹Sovetskaja literatura, 1990, 7, blz. 96-100.

²Zie behalve het artikel in Sovetskaja literatura het nawoord in Kedrovs poëziebundel Kompjuter ljoebvi, Moskva, 1990, dat eveneens is verschenen in Gazeta poezija, 1, 1995.

TSL 20

>