Tijdschrift voor Slavische Literatuur
Eric Metz
Viktoria Amelina (1986-2023)
Victoria Amelina. Bron
In het laatste weekend van juni 2023 was
de jonge Oekraïense schrijfster Viktoria
Amelina een van de deelneemsters van
het internationale literaire festival Boekenarsenaal
(‘Knyzjkovy arsenal’) in
Kyiv. Daar maakte ze kennis met drie
Colombiaanse schrijvers en journalisten
die op het festival kwamen vertellen over
Aguanta Ucrania (‘Oekraïne, hou vol’),
een project waarmee ze in Latijns Amerika
aandacht wilden genereren voor de
Russische oorlog tegen Oekraïne. Tijdens
het gesprek met Amelina ontstond
het idee om nog de volgende dag met z’n
vieren naar de Donbas af te reizen: de
Colombianen wilden zo dicht mogelijk
bij het front komen en de Oekraïense, die
dit gebied uitstekend kende, was hun ideale
gids.
Op 27 juni arriveerde het gezelschap
in Kramatorsk, waar ze een drankje
nuttigden op het terras van Amelina’s favoriete
restaurant Ria Lounge Bar. ‘Het
lijkt wel whisky’, grapte Amelina over
het appelsapje van een van de Colombianen
(in Kramatorsk, dat op minder dan
dertig kilometer van de frontlinie ligt, is
een alcoholverbod van kracht). Het waren
haar laatste woorden. Een paar seconden
later werd het restaurant getroffen
door een Russische ballistische raket van
het type Iskander. De Colombianen waren
slechts licht gewond, maar Amelina
kreeg een metalen balk op haar hoofd. Op
1 juli bezweek zij aan haar verwondingen
in een ziekenhuis in Dnipro. Zij was een
van de dertien dodelijke slachtoffers van
deze aanval.
Net als andere beroemde Oekraïense
schrijvers van haar generatie, zoals Andri
Ljoebka en Serhi Zjadan, zette Viktoria
Amelina zich zoveel mogelijk in voor de Oekraïense zaak. Waar Ljoebka en Zjadan
dat doen door geld of materieel in
te zamelen voor de strijdkrachten, was
Amelina vooral actief in het registreren
en publiceren van getuigenverslagen van
de oorlog, meer bepaald als vrijwilligster
bij de NGO Truth Hounds. Zij was degene
die in september 2022 het oorlogsdagboek
van de dichter en kinderboekenschrijver
Volodymyr Vakoelenko ontdekte. Vlak
voordat hij door de Russische bezetters in
Izioem werd ontvoerd en vermoord, had
Vakoelenko dit dagboek begraven in de
tuin van zijn ouders. Op aanwijzing van
de vader van de auteur wist Amelina het
vochtige manuscript op te graven. Tijdens
Boekenarsenaal presenteerde zij de uitgave
van dit bijzondere boek, waarvoor ze
het voorwoord schreef.
In de maanden voor haar dood werkte
Amelina aan haar eerste Engelstalige
boek, het non-fictiewerk War and Justice
Diary: Looking at Women Looking at War.
Hierin verweeft ze haar eigen relaas over
de oorlog met de getuigenissen van vele
andere vrouwen. Twee weken voor haar
dood werd bekend dat Amelina een beurs
van Columbia University had gekregen
om vanaf september 2023 samen met haar
twaalfjarige zoon een jaar lang in Parijs te
verblijven. Het auteursverblijf had haar in
staat moeten stellen om in relatieve rust
dit boek af te maken. Intussen is er een uitgever gevonden die haar onafgewerkte
tekst nog dit jaar zal publiceren.
In oktober 2016 was Viktoria Amelina
te gast op het Read My World-festival in Amsterdam. Bij die gelegenheid heb ik
haar twee keer ontmoet en heb ik één keer
ook wat langer met haar kunnen praten.
Ze was een engelachtige verschijning die
een wat introverte indruk maakte, maar tegelijk
kon ze scherp uit de hoek komen en
had ze duidelijk gevoel voor humor. Voor
het festival vertaalde ik twee korte hoofdstukken
uit haar toen recent verschenen
roman Het novembersyndroom (Syndrom
listopadoe). De schrijfster was blij dat dit
fragment nog hetzelfde jaar zou verschijnen
in Tijdschrift voor Slavische Literatuur (74) (ook online toegankelijk).
De ondertitel van Het novembersyndroom
is Homo compatiens, ‘de meevoelende
mens’, en dat is ook waar deze
roman over gaat. Het jongetje Kostja
groeit in de jaren negentig op in een Kyivs
weeshuis waar het recht van de sterkste
geldt. Het kind ontwikkelt echter een
sterk vermogen tot empathie, dat hem er
op latere leeftijd – in 2014 – toe aanzet
om deel te nemen aan de Majdan-revolutie.
Dit politieke engagement bekoopt hij
uiteindelijk met zijn leven. Amelina verbindt
de protesten en schermutselingen op het Plein van de Onafhankelijkheid
met taferelen van de Arabische Lente op
het Tahrirplein in Caïro in 2011. Net zoals
empathie mensen met elkaar verbindt, geloofde
zij in de verbondenheid van naties
en in de samenhang van internationale
gebeurtenissen – vandaar dat zij het niet
eens was met critici die Het novembersyndroom in de eerste plaats als een ‘Majdan-
roman’ zagen.
In 2017 verscheen Amelina’s tweede
roman, Een huis voor Dom (Dim dlja
Doma), over de onverwerkte trauma’s
van drie generaties van een familie die
in Lviv woont. Omdat de menselijke personages
niet in staat zijn om te vertellen
over de wreedheden van enerzijds de
nazi- en anderzijds de sovjetterreur, is het
de hond des huizes, Dom, die de rol van
verteller op zich neemt (de Oekraïense
titel is hierbij een woordspeling: de verbuigingssstam
van dim, ‘huis’, is dom-).
De familiegeschiedenis wordt gekoppeld
aan de geschiedenis van Lviv (Lwów,
Lemberg) als multiculturele stad: het appartement
waar de roman zich afspeelt,
werd ooit tijdens zijn jeugd bewoond
door de Pools-Joodse schrijver Stanisław
Lem.
‘Brokstukjes taal’, zo noemt Amelina
haar recente poëzie in het gedicht met de
paradoxale titel ‘Geen poëzie’. De auteur
vond dat de omstandigheden er in 2022-2023 niet naar waren om fictie te
schrijven in de vorm van romans. Amelina’s
verwerking van de oorlog vinden
we dan ook in twee genres die ver van
elkaar liggen: documentaire non-fictie tegenover
de aangrijpende lyrische poëzie
die voor dit TSL-nummer naar het Nederlands
werd vertaald door Sijmen Tol
en Frouwkje Zwanenburg.
Amelina’s tragische
dood plaatst alle teksten die zij na
24 februari 2022 schreef in een bijzonder
perspectief. Amelina onderzocht oorlogsmisdaden,
maar werd zelf het slachtoffer
van zo’n oorlogsmisdaad. In een essay
voor Eurozine uitte zij in maart vorig jaar
haar ergernis over de westerse kritiek op
‘cancel culture’ ten aanzien van Rusland.
Amelina vond dat geen relevante discussie,
want volgens haar moest de aandacht
vooral gaan naar de ‘execute culture’ die
Rusland al eeuwenlang tegen de Oekraïners
uitoefent.
Wat in 2022 gebeurde, vergeleek
zij expliciet met de stalinistische
terreur in de jaren dertig en de ‘gefusilleerde
renaissance’ uit die tijd – de grote
groep Oekraïense schrijvers en intellectuelen
die na een schijnproces om het leven
werden gebracht. ‘Tegenwoordig is er een
reële dreiging dat de Russen opnieuw een
hele generatie van de Oekraïense cultuur
vermoorden’, schreef Amelina hierover,
‘dit keer door middel van bommen en raketten’.
Op 9 juli 2023 interviewde Lara Billie Rense (NPO 1) Eric Metz over de Oekraïense schrijfster Viktoria Amelina. Het gesprek is terug te beluisteren via DEZE LINK (halverwege, meteen na het journaal en na een fragment waar Victoria Amelina zelf spreekt, van 1:02-1:14 uur).
De volgende gedichten komen uit de bundel Наче у мову влучив снаряд (ʻAlsof de taal geraakt is door een granaatʼ).
Тривога
|
Alarm
|
Втрати української армії
Цифри втрат нашої армії засекречені |
De verliezen van het Oekraïense legerDe verliescijfers van ons leger zijn geheim verklaard |
Історія для повернення
|
Verhaal voor de terugkeer
|
* * *
|
* * *
|
Не поезія
|
Geen poëzie
|
De volgende gedichten komen uit de bundel Жінко, він ще до тебе повернеться, твій Азов (ʻVrouw, hij komt nog bij je terug, die Azov van jouʼ).
Свідченняв цьому дивному місті свідчать лише жінки |
Getuigenisin deze gekke stad getuigen enkel vrouwen |
* * *У весняне синє поле |
* * *Op het blauwe lenteveld |
* * *у мене син і у неї син |
* * *ik heb een zoon en zij heeft een zoon |
* * *тільки ж вчилася відпускати чоловіків |
* * *had ze net geleerd de mannen te laten gaan |
* * *Бачиш жінку з простягнутою назад рукою? |
* * *Kijk eens, die vrouw met haar arm naar achteren gestrekt |
* * *жінка розгублена біля чужого моря |
* * *een verwarde vrouw aan een vreemde zee |
* * *рахувала камені але лише випускала камені один у мене зостався |
* * *ik telde stenen maar ik liet de stenen slechts een is er bij mij gebleven |
Історія, яка не скінчитьсяколи прийшла зима, вони цілили у мій дім |
Verhaal zonder eindetoen het winter was geworden, schoten ze op mijn huis |
Вівтороквін знає, де вона буде за сотню років |
Dinsdaghij weet waar zij over honderd jaar zal zijn |
Vertaling Sijmen Tol en Frouwkje Zwanenburg
Viktoria Amelina was de initiatiefneemster en curator van een literair festival dat jaarlijks georganiseerd werd in een Oost-Oekraïens dorp dat New York heet (of Njoe Jork in transliteratie). Het dorp ligt in het bezette gedeelte van de Donbas en het cultureel centrum waar het festival plaatsvond werd vorig jaar verwoest door de Russen. Bij wijze van eerbetoon aan Viktoria opende PEN Ukraine onlangs een rekeningummer waarop iedereen donaties kan storten voor het opnieuw organiseren van haar festival (ze was overigens zelf ook vastberaden om hiervoor geld in te zamelen). Meer info, waaronder ook het rekeningnummer, vind je hier: https://chytomo.com/en/fundraiser-for-the-festival-founded-by-victoria-amelina-announced/