Biljana Srbljanović (1970) is van huis uit
theaterwetenschapper, maar ook een succesvolle
toneelschrijfster, journalist en
blogger. Haar stukken worden over de hele
wereld opgevoerd, ook heeft zij veel internationale
prijzen gewonnen. In haar eigen
land, Servië, is zij een controversiële figuur,
die zich altijd zeer kritisch opstelt ten
aanzien van de politiek, ook de hedendaagse.
(zie TSL nr. 60 voor meer informatie
over Srbljanović) Zij debuteerde in 1997
met Belgrado Trilogie, dat gaat over emigranten
uit voormalig Joegoslavië, voordat
de oorlog uitbrak. Velen wilden toen de
mobilisatie ontvluchten, evenals het steeds
sterker wordende nationalisme en de chaotische
situatie, waarin het steeds moeilijker
werd een baan te vinden. Het stuk werd
een jaar later opgevoerd in Jugoslovensko
Dramsko Pozorište in Belgrado, dit bleef
het vaste theater voor al haar volgende
stukken. Belgrado Trilogie had veel succes,
totdat het toen Milošević aan de macht
kwam werd verboden. Niettemin is dit stuk
meteen in allerlei talen vertaald, vele malen
in het buitenland opgevoerd en maakte
de schrijfster meteen naam.
Emigratie is nu een zeer actueel thema,
maar hoe was het eigenlijk met de
emigranten toen, hoe is het hen vergaan?
Welke problemen kwamen zij zo een vijfentwintig
jaar geleden tegen? Het aantal
emigranten dat naar Nederland kwam was
behoorlijk groot, maar min of meer onopgemerkt hebben zij hier hun weg gevonden.
Toch ging dat natuurlijk niet zonder
slag of stoot.
Srbljanović geeft ons een inkijkje in de
diverse diaspora waar de emigranten zich
destijds voornamelijk vestigden: Europa,
Australië en Amerika. Dit stuk speelt dus
op drie verschillende continenten met
verschillende tijdzones, en wel in Praag,
Sydney en Los Angeles. Deze drie verschillende
ruimtes bepalen de drie scènes.
Het stuk eindigt met een zeer korte vierde
scène, meer een epiloog, die in Belgrado
zelf speelt. In de regieaanwijzingen zien
we dat de flat waarin de personages zich
bewegen, ondanks kleine verschillen in
aankleding, eigenlijk steeds dezelfde is,
ongeacht de diverse continenten. Hoewel de tijdzones verschillen zijn de personages
op hun eigen manier bezig om zich voor te
bereiden op Oud en Nieuw. Alle personages
zijn van min of meer dezelfde leeftijd
en komen met één uitzondering allemaal
uit Belgrado. Dit is de stad van intellectuelen
en kunstenaars, van de zwarte humor,
en hij wordt gekenmerkt door een specifiek
heftig taalgebruik dat niet altijd in vertaling
te vangen is.
De eerste scène speelt in Praag. Daar
wonen de broers Kica en Mica, hun namen
verraden al een wat komische en absurdistische
inslag. Ook hun complementaire
relatie, Kica is dominant en Mica de gehoorzame,
bevestigt dit. Kica is een handige
jongen, zakelijk, nuchter en hard,
Mica is dommer, onhandig en emotioneel.
Kica zegt dat dom en emotioneel elkaars
synoniem zijn. De reden dat zij in Praag
zijn beland, is dat Mica met hulp van zijn
oudere broer is gedeserteerd toen hij voor
militaire dienst werd opgeroepen. Ze wonen
nu twee jaar in Praag en kunnen nauwelijks
met hun baantje als dansers in een
nachtclub overleven. Daarom heeft Kica
twee meisjes uitgenodigd als danspartners,
want hij is van plan om op deze specifieke
Oudejaarsavond mee te doen aan een
mambo danswedstrijd waar ze, als ze winnen,
behoorlijk wat geld mee kunnen verdienen.
Kica treft hiervoor voorbereidingen en
zoekt de muziek en zijn kostuum alvast uit.
Mica komt binnen met kersttakken en gaat
de flat met die takken en lampjes een bee
tje versieren. Eerst zegt hij dat hij ze van
een Tsjech heeft gekocht, daarna blijkt dat
hij ze bij ‘een van de ons’ gekocht heeft,
en wordt duidelijk dat hij zich niet bekommert
om het verschil tussen Kroatisch
en Servisch. Kica is boos dat Mica zich
heeft laten afzetten en Mica ziet niets in
het plan dat Kica heeft gemaakt voor die
avond. Maar voordat de meisjes arriveren,
komt er een telefoontje uit Belgrado van
hun moeder. Kica neemt op en vertelt haar
dat het prima gaat ‘met hun bedrijf’, dat
ze vanavond Oud en Nieuw met Servische
meisjes zullen vieren, et cetera. Maar Mica
wil per se de telefoon om te horen hoe het met zijn vriendin, Ana Simović, gaat. Kica
geeft hem geen gelegenheid en breekt het
gesprek af. Dit zorgt voor ruzie, waarbij
Kica duidelijk maakt dat Ana vast al een
ander heeft en Mica hierdoor helemaal van
slag is. Hij wil terugbellen, maar daar is
geen geld voor. Terwijl ze ruziën wordt
er aangebeld. Mica heeft weinig vertrouwen
in de meisjes, omdat ‘Geen enkele
Tsjechische moeder hun dochter aan
Serviërs zou toevertrouwen’. Ook verwijst
Mica naar de thuissituatie, waar op dezelfde
manier geen enkele Servische moeder
haar dochter aan een Rus zal toevertrouwen.
Een verwijzing naar de discriminatie
waarmee zij zowel vroeger als nu in het
gastland te maken hebben. Uiteindelijk
komt er maar één meisje, Alena die, zoals
Kica zegt, helemaal weg is van Mica. Bij
de kennismaking blijkt dat beide broers
nauwelijks een woord Tsjechisch weten
te spreken. Als Mica allerlei zinnen oplepelt
uit de eerste les Tsjechisch van een
grammaticaboek, zoals bijvoorbeeld ‘De
trui ligt op tafel’, is dit een duidelijke verwijzing
naar de absurdistische klassieker
La leçon van Ionesco. Mica wil Ana niet
ontrouw zijn en wijst haar af, maar Alena
begrijpt non-verbaal wat hem tegenhoudt
en geeft hem haar mobiel, zodat hij nu toch
met Belgrado kan bellen. Dan komt hij te
weten wat Kica al eerder wist, maar niet
durfde te vertellen, namelijk dat Ana een
ander heeft, in verwachting is en getrouwd
is. Mica is gebroken, in de regieaanwijzing
staat dat hij hier nooit meer bovenop komt.
Vervolgens herpakt hij zich, richt zich op
Alena en danst met haar de mambo.
Deze scène heeft duidelijk absurdistische
elementen, ook de mambo-kostuums
die de broers aanhebben dragen hiertoe
visueel bij, tegelijkertijd, en dit is typisch
voor het absurdisme, is de situatie ook
diep tragisch. Zij spreken na twee jaar nog
steeds de taal niet (terwijl het Tsjechisch
toch ook een Slavische taal is), hebben
geen vrienden waarmee ze Oud en Nieuw
kunnen vieren, hun oude vrienden lijken
hen vergeten te zijn en met name Mica is
een grote illusie armer na het telefoontje.
Wel is de relatie van beide broers gelijkwaardiger geworden. Of deze onthulling
hem nu net zo hard als Kica maakt, of dat
dit misschien de weg vrijmaakt om zich
echt op een nieuw leven, eventueel met
Alena, in Praag te richten, blijft onuitgesproken.
Hoewel het vieren van Oud en
Nieuw een controle van de tijd noodzakelijk
maakt, blijkt steeds weer dat hun horloges
stilstaan en ze de precieze tijd niet
weten.
In de tweede scène zien we hoe twee bevriende
stellen hun Oudejaarsavond doorbrengen.
De ruimte is nu wat opgeluisterd
door een opgetuigde kerstboom en een
mooi gedekte tafel voor het avondeten.
In het begin treffen Sanja en Miloš voorbereidingen
voor het eten, maar hun baby
huilt zo verschrikkelijk dat ze nergens echt
aan toe komen. Zij verwachten Kaca en
Dule om de avond mee door te brengen.
Het is duidelijk dat we ons nu in een meer
intellectueel gezelschap bevinden. Dule en
Miloš waren al in Belgrado studievrienden,
de eerste studeerde kunstgeschiedenis,
de laatste sociologie. Miloš werkt nu
dag en nacht onder zijn niveau op een reisbureau.
Dule werkt in een antiekwinkel.
Kaca heeft journalistiek gestudeerd, maar
heeft geen baan omdat zij niet onder haar
niveau wil werken. Sanja is thuis met de
baby en heeft ook geen baan. De vrouwen
zijn dus sterk afhankelijk van hun mannen.
De spanning tussen Sanja en Miloš is
groot, met name Sanja provoceert deze
avond steeds meer. Het blèrende kind
werkt hun allebei op de zenuwen. De baby
wordt door Sanja Johnny genoemd, misschien
vanuit de wens dat hij met deze
naam later makkelijker kan integreren,
maar de anderen noemen hem Nikolaš. Als
de gasten komen wordt de spanning niet
minder. De vrouwen kunnen niet goed met
elkaar opschieten en laten dat merken.
Het blijkt dat beide stellen om heel
andere redenen uit Belgrado vertrokken
zijn dan Kica en Mica, die zij van vroeger
kennen. Ook blijkt dat zij Ana Simović
kennen, die nu bij de televisie werkt, zo
heeft Dule uit een telefoongesprek met
zijn moeder vernomen. Miloš was vroeger een rokkenjager en is gestrikt door Sanja.
Het wordt duidelijk dat deze ‘verloren’
generatie weinig kansen had op een baan
in Belgrado. Het was Sanja die naar het
buitenland wilde omdat daar volgens haar
kansen lagen, bovendien was ze intussen
zwanger geworden. Haar vader heeft de
reis betaald. Sanja is duidelijk geïsoleerd
en gedesillusioneerd geraakt, Miloš probeert
er het beste van te maken. Dule en
Kaca zijn meer door de slechte woon- en
leefsituatie uit Belgrado weggegaan. Zij
woonden bij een oma in huis in de kleinste
kamer. Wie hier het initiatief nam om weg
te gaan, is onduidelijk.
Ook in deze scène spelen geheimen een
rol. Zo blijken Kaca en Miloš een seksuele
relatie te hebben die al langer gaande
is. Op deze Oudejaarsavond verleidt Kaca
Miloš om met haar te vrijen, terwijl de
andere twee zich om de baby in de kamer
ernaast bekommeren. Miloš is bang dat het
uitkomt dat ze een relatie hebben, maar
laat zich toch verleiden. Maar ook deze relatie
lijkt onder spanning te staan.
Het grootste geheim wordt echter pas
tegen het einde onthuld. Dule vertelt zijn
beste vriend Miloš dat hij tijdens de reis
naar het nieuwe gastland zo’n angst voor
al het onbekende heeft gekregen, dat hij
in zijn broek poepte. Sinds die tijd voelt
hij niets meer en is hij volledig impotent
geworden. Waarschijnlijk is hij hierdoor
ook aan de drank geraakt. Als Kaca binnenkomt
en dit hoort, probeert ze hem te
stoppen, tenslotte is dit een intiem verhaal,
maar hij gaat door. Het blijkt dat hij weet
dat Kaca en Miloš een relatie hebben en
hij geeft als het ware zijn zegen: ‘Daarom
neuk haar maar, mijn vriend, beter dat jij
het doet dan iemand anders, beter mijn
vriend als ik het niet kan!!!’. Ook Sanja
is inmiddels binnengekomen en hoort dit.
Het is onduidelijk of ze dit al wist of dat
zij het ook voor het eerst hoort. In ieder geval
‘redt’ zij de situatie door iedereen een
concrete taak voor het eten te geven. De
scène eindigt zoals in het begin, met een
krijsende baby.
Net als in de eerste scène wordt hier een
onthulling gedaan, die enerzijds de situatie zoals die is verklaart, en aan de andere
kant compliceert. Ook hier is de onthulling
ambigu: misschien geldt hier hetzelfde als
bij Mica en kunnen ze, nu alles open is,
straks beter op de actuele situatie in hun
gastland inspelen?
Deze scène lijkt meer op een familiedrama
à la Ibsen. Alle personages geven
anderen de schuld van hun emigratie, de
oma van Dule, de ouders van Kaca, et cetera.
Zij nemen geen eigen verantwoordelijkheid,
maken de actuele situatie mooier
dan die in werkelijkheid is, ook zijn zij nog
zeer georiënteerd op Belgrado en stellen
zich voor hoe daar Oud en Nieuw gevierd
wordt, en ook hier werken de horloges niet.
In de derde scène wordt dit patroon van
onthullingen van geheimen doorbroken.
Hier hebben we te maken met een groot
Oud-en-Nieuw-feest op het strand van Los
Angeles dat zich off stage afspeelt. De setting
doet wat rijker aan dan in de vorige
scènes. Op het toneel is opnieuw een kamer
waarin de personages zich bevinden
en waar af en toe de deur opengaat en luid
en heftig Servische turbofolk klinkt. Mara
en Jovan maken hier kennis met elkaar, zij
herkennen elkaar niet als landgenoten en
spreken aanvankelijk Engels.
Hier gaat het meer om het artistieke
milieu met Mara als pianiste en Jovan als
acteur. Maar beiden hadden heel andere
beweegredenen om te emigreren. Mara is
pas een halfjaar in Amerika. Zij heeft in
een loterij waarvoor haar vriendin, Ana
Simović, haar had opgegeven, een green
card gewonnen. Ze heeft van die kaart gebruikgemaakt,
omdat ze dacht dat ze zich
anders haar hele leven zou verwijten dat
ze de kans niet gegrepen had. Maar net als
de andere personages in de vorige scène
neemt ze niet haar eigen verantwoordelijkheid
voor haar beslissing om ervan gebruik
te maken, maar is ze kwaad op Ana, die
haar hiertoe heeft aangezet, zoals ze zelf
zegt, en heeft de relatie met haar verbroken.
Zij werkt nu als serveerster.
Jovan blijkt al drie jaar in Amerika te
zijn en woont nu in Hollywood. Hij speelde
als acteur in Joegoslavië in een paar reclamespotjes, maar verdient hier zijn
brood als verhuizer. Voor hem was het
groeiende nationalisme een reden om weg
te gaan. Toen hij ooit in een provinciestad
in een Kroatisch stuk speelde, jouwde het
jonge Servische publiek dat uit middelbare
scholieren bestond de spelers uit. De docenten
grepen niet in en dat was voor hem
het moment om te emigreren.
Mara en Jovan ontmoeten elkaar voor
het eerst in deze kamer, delen samen over
en weer een marihuanapijpje en vertellen
elkaar over hun achtergrond. Jovan, wiens
visum bijna afloopt, stelt voor met elkaar
te trouwen en zo samen een bestaan in
Amerika op te bouwen (Mara heeft tenslotte
een green card). Mara wijst dit voorstel
niet expliciet af, ze raken een beetje
verliefd en kussen elkaar. En dan komt het
derde personage binnen, de jonge Daca, die
er tiptop uitziet en helemaal ondergedompeld
is in de muziek en het feestgedruis.
Mara en Jovan, die een beetje stoned zijn
geworden, hebben geen idee hoe ze hem
moeten plaatsen en denken dat hij speciaal
voor Oud en Nieuw naar LA is gekomen
en maken hem een beetje belachelijk.
Maar Daca is een ‘dizelaš’ en behoort tot
een gang die in het criminele circuit opereert.
(De naam stamt van het kledingmerk
Diesel). Hij is pas achttien en, zo blijkt, een
emigrant van de tweede generatie, geboren
in Amerika en woonachtig in Arizona. Hij
is een echte macho en is meteen beledigd
dat zij hem niet als zodanig herkennen.
Om indruk te maken haalt hij zijn pistool
tevoorschijn en laat zich nog meer gelden
door Mara te slaan. Hij zegt Mara te zullen
verkrachten, en wil dat Jovan luid en
duidelijk zijn goedkeuring geeft om toe te
kijken. Er ontstaat een afschuwelijke situatie,
die Mara noch Jovan kunnen keren:
Daca is hen de baas. Als Jovan eindelijk
zegt wat Daca wil, is Daca tevreden en is
dit macabere spel afgelopen. Daca legt het
pistool op tafel, maar dat gaat onverwacht
af en Jovan wordt dodelijk getroffen.
Deze scène is misschien wel de heftigste
in vergelijking met de twee vorige scènes.
Hier wordt duidelijk dat het nationalisme
nooit ophoudt. Daca is misschien nog wel nationalistischer dan de Serviërs zelf,
juist omdat hij niet meer in Servië woont.
Jovan, die precies om deze reden vertrokken
is, wordt nu zijn dodelijke slachtoffer.
Ook hier zien we dat de personages niet de
tijd weten en dat ook zij herinneringen uit
Belgrado ophalen.
In de laatste, ultrakorte vierde scène,
die als het ware als een epiloog buiten de
echte trilogie valt, zien we eindelijk Ana
Simović die alle personages kenden. Zij
was ooit de vriendin van Mica, het buurmeisje
van Kaca en de vriendin van Mara.
We weten dat zij in de tussentijd met iemand
anders getrouwd, zwanger is en dat
zij bij de televisie werkt, iets wat de jaloezie
van Kaca opwekte. In deze scène krijgen
we haar eindelijk te zien, zij zit hoogzwanger
alleen aan tafel. Off stage zijn
stemmen hoorbaar. Als een mannenstem
haar roept en zegt dat het bijna twaalf uur
is, en men aan het aftellen is en ‘Gelukkig
Nieuwjaar’ wordt geroepen, reageert zij
niet en laat het hoofd hangen.
Deze laatste scène, met maar één personage
dat geen woord zegt, is sterk en
veelzeggend. Ook de mensen die zijn achtergebleven
missen de oude situatie en hun
vrienden en zijn beslist niet beter af dan zij
die emigreerden.
Hoe verschillend de personages ook
zijn, allemaal zijn ze nog steeds sterk op
Belgrado georiënteerd, hebben ze slechtbetaalde
baantjes, waarmee ze amper het
hoofd boven water kunnen houden en hebben
zich duidelijk nog niet echt aangepast
aan hun nieuwe gastland. Degenen die daar
eventueel een poging toe doen zijn Kica
en Mica, maar de anderen blijven Oud en
Nieuw vieren in en met de eigen Servische
kring. Er valt een soort chronologie in het
stuk te ontdekken, zo speelt de eerste scène
eerder op de avond, de tweede iets later en
de derde weer iets later, het echte aftellen begint pas in de laatste scène. Ook zien we
dat niemand exact de tijd weet, terwijl dit
op een Oudejaarsavond niet onbelangrijk
is. Ze hebben allemaal horloges die het
niet doen. Misschien om te benadrukken
dat zij niet alleen nu maar ook feitelijk niet
in de reële tijd leven, maar nog steeds in
een soort vacuüm, omdat niet alleen het
thuisfront in de ruimte Belgrado, maar ook
het verleden in Belgrado hen in het actuele
hier en nu nog steeds zeer bezighoudt. Dit
achterom kijken als ook het niet nemen van
echte verantwoordelijkheid voor hun keuze
om te vertrekken, komt een echte assimilatie
in hun gastland duidelijk niet ten goede.
Srbljanović laat de problemen zien
waarmee elke emigrant te maken heeft,
maar ze toont vooral datgene wat zij als de
valkuilen van de emigrant zelf ziet. Want
veel problemen die hij of zij tegenkomt
in het gastland zijn mede het gevolg van
onvoldoende zelfreflectie, de schijnrealiteit
die zij in hun nieuwe leven creëren,
en het onontkoombare valse opgepoetste
beeld van de oude wereld (Belgrado) die
zij hebben achtergelaten. Het gaat hier niet
om de onvolkomenheden en de veelsoortige
problemen van en met het gastland,
maar veel meer om de menselijke natuur
van de emigranten zelf, waardoor het stuk
een zeer universele uitstraling krijgt.
Het harde en niet geromantiseerde
beeld van het emigrantenleven is daarom
heftig, soms choquerend, maar ook ontroerend,
tegelijkertijd is het absurdistisch,
komisch, maar ook diep tragisch. Het stuk
roept compassie op met de emigrant als
zodanig, waar deze ook vandaan komt en
verdient het het om juist nu opnieuw opgevoerd
te worden.
‘Het Slavisch toneel’ bracht het stuk (in
de vertaling van Natka Pupovac) ten tonele
op 10, 11 en 12 november 2017 in het
Amsterdamse Universiteitstheater.