Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Willem G. Weststeijn

Mandelstam Vertaalwedstijd

Ter gelegenheid van de onthulling van een standbeeld van Osip en Nadjezdja Mandelstam aan de Nadezjda Mandelstamstraat in Amsterdam Zuid-Oost op 25 september 2015 is er in de zomer van dit jaar een vertaalwedstrijd georganiseerd. De opdracht bestond uit het vertalen van twee gedichten van Mandelstam (1891-1938), een kort gedicht uit zijn eerste periode en een wat langer gedicht uit 1920.

Voor de jury waren aangezocht Wim Honselaar, emeritus hoogleraar culturele betrekkingen Nederland-Rusland, tevens lid van de jury van de Nijhoffprijs, en Eric Metz, docent Tsjechische literatuur en vertaalwetenschap, zelf ook poëzievertaler. Beiden zijn verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

Eenendertig deelnemers aan de wedstrijd hebben hun vertalingen ingestuurd. Een respectabel aantal, want het vertalen van (berijmde) gedichten is sowieso lastig en inhoudelijk zijn Mandelstams gedichten bepaald niet eenvoudig. De jury had er een hele klus aan alle vertalingen te bekijken en op hun merites te beoordelen. Vanzelfsprekend kreeg de jury alle vertalingen geanonimiseerd. Pas op de avond waarop de jury verslag deed (tijdens een bijeenkomst op 24 september in het Amsterdamse poëziecentrum Perdu) en de naar haar oordeel beste en dus winnende vertaling bekend maakte kreeg ze ook de naam van de winnaar te horen. In dit geval waren het er twee, de Vlamingen Alexandre Popowicz en Hubert De Vogelaere. Zij hebben ook samengewerkt bij een net verschenen uitgave in de serie Slavische Cahiers van uitgeverij Pegasus en de Stichting Slavische Literatuur: een keuze uit de gedichten van de Moskouse dichteres Olga Sedakova. De prijs die ze kregen was een sterk verkleinde kopie van het beeld van de Mandelstams, aangeboden door de initiatiefnemers voor en makers van het beeld, de graficus Sietse H. Bakker en de beeldhouwers Hanneke de Munck en Chatsjatoer Bjely. De winnende vertalingen luiden als volgt:

De jury vond dit om verschillende redenen de beste vertaling. In de eerste plaats omdat in de vertaling formele kenmerken van de oorspronkelijke tekst als ritme en rijm gehandhaafd bleven. Dat gold echter voor de meeste inzendingen: bijna alle vertalers beseften dat in het geval van Mandelstam niet kon worden volstaan met een weergave van alleen de inhoud van een gedicht, maar dat behalve de inhoud ook de vorm wezenlijk is voor zijn poëzie, en dus ook voor de vertaling van zijn poëzie. Popowicz en De Vogelaere scoorden naar het oordeel van de jury net iets hoger dan andere goede inzendingen. Drie daarvan kregen een eervolle vermelding. De bijbehorende namen waren Hennie Vermaas, Adinka Tellegen en het duo Marja Wiebes en Margriet Berg.

De jury was zo vriendelijk iets van haar bevindingen op papier te zetten:

ʻDe jury heeft de volgende beoordelingscriteria gehanteerd: compleetheid van de vertaling (beide gedichten vertaald, geen regels of belangrijke inhoudelijke elementen weggelaten), sfeer en inhoud, technische aspecten (rijm en metrum; taalgebruik).

Er viel veel te genieten voor de jury, ook in de vertalingen van de niet-winnende vertalers. Bijvoorbeeld de tweede strofe van het tweede gedicht:

Libellen zweven in het blauw
En als een zwaluw zwiert de mode;

of de laatste regel:

een masker uit de Dogenstad.

waarmee het in het Nederlands lastig te rijmen woord baúta elegant werd vermeden. Een andere vertaler deed dat even elegant door dit woord op een andere plaats in de regel te plaatsen en het goed passende en rijmende frivool in te voegen:

En zet het dwars, dat slimme voetje,
Je bent m’n grillig, fijn idool,
De schaduw van je leuke hoedje
Is als een baúta, heel frivool.

Veel inspiratie bleek uit de vertaling van de slotregels van de zesde strofe van het tweede gedicht:

Je lijkt opzettelijk gemaakt
Voor kolderiek gehakketak.

of

Jij bent echt in de wieg gelegd
voor ruzie en toneelgevecht.

Natuurlijk leidde de vertaalopdracht ook tot resultaten waar eerder geworstel uit sprak dan inspiratie. Zo was de jury minder content over de volgende vertalingen van regels uit het eerste gedicht:

Libellen slingeren in een blauwe gloed
wat meise zonneschijn
Een beetje meise zonnestreling
De bloemenvaas kwam tot leven
En dan het breken van een flintertje cake, ragfijn

Die libellen lijken wel zwaar beschonken, meise is een moeilijk duidbaar neologisme, de bloemenvaas is in de vertaling dood geweest tegenover in slaap in het origineel (metrisch is de vertaling ook ongelukkig) en ten slotte is flinterdunne cake – anders dan biscuit – moeilijk te breken: het valt vanzelf wel uit elkaar!

Een curieuze vertaling leverde de derde strofe van het lange gedicht, waarin vzbitye slivki ‘stijfgeslagen slagroom’ staat, maar leidde tot:

(ik) wil pruimenmoes op mijn papillen

De vertaler heeft kennelijk slivki opgevat als verkleinwoord van slivy ‘pruimen’.

Een enkele keer was de vertaling echt onbegrijpelijk, zoals

Waar lange vingers breken beginnen
Biscuit even blank en fijn.

Hoewel Mandelstam vaak concrete objecten verwerkt in zijn poëzie, is het gebruik van pregnant-technische taal in de vertalingen misplaatst. Dus werden de volgende zinnen minder gewaardeerd door de jury:

Waartoe in de kantlijn rapportcijfers schrijven?
… en er vlogen Spettertjes rond van ’t kristalliet.
Je construeert alles willekeurig Waarom analyses en evaluaties?
Voor jou geen Enneagram of kernkwadranten

De meest ongelukkige vertaling was wel die van de voorlaatste strofe van het tweede gedicht, waarin – letterlijk – staat: En je kleine kersenrode mond Vraagt om droge druiven. Dit was ‘omvertaald’ tot:

en met je mooie kersenmond
verzoek je om een droge rioja.

Hoewel die ʻmooie kersenmond’ heel fraai is, is verzoeken veel te formeel en rioja als Spaanse wijn geheel misplaatst in de Italiaans/Venetiaanse context (het moest natuurlijk rijmen op lofzang!).

De prijswinnaars hebben het originele metrum weten te bewaren; bij het rijm hebben zij zich wat lexicale ruimte verschaft door vol rijm te vervangen door klinkerrijm: bestaat – slaan, opgebold – verzwolg, meer – breekt. Zij zijn erin geslaagd vertalingen te maken die alle recht doen aan Mandelstams concrete en suggestieve poëzie en die tegelijkertijd klinken als oorspronkelijk Nederlands, het lijkt alsof je diens tijdgenoot Nijhoff leest. Een groter compliment is nauwelijks denkbaar.’

Het aardige van een vertaalwedstrijd is dat je altijd een hele reeks verschillende vertalingen krijgt van een en dezelfde tekst. Als je twee vertalers een tekst laat vertalen krijg je twee niet gelijkluidende vertalingen, bij honderd vertalers zijn het er honderd. De mogelijkheden lijken onuitputtelijk. Zelfs de eerste regel van het korte gedicht van Mandelstam: ‘невыразимая печаль’, dat je, zou je denken, haast niet anders kunt vertalen dan als ‘een onuitsprekelijk verdriet’ (zowel letterlijk vertaald als ook ritmisch precies passend) leverde talloze varianten op: ‘een onuitsprekelijk esmart’, ‘een onnoemlijk bitter tranendal’, ‘onuitsprekelijke pijn’, ‘een onuitdrukbaar zielsverdriet’, ‘verdriet, met woorden nooit geuit’, ‘een onverwoordbaar droef gemoed’, ‘een niet uit te drukken verdriet’, ‘onzeglijke droefenis’, ‘een droefheid stil verzwegen’, ‘een onbeschrijfelijk verdriet’, ‘een onbeschrijfelijk lijden’, ‘een onuitgedrukt verdriet’, ‘onbenoembaar verdriet’, ‘het onvoorstelbare verdriet’, ‘een droefheid onbeschrijfelijk’ en, origineel, ‘een niet te verwoorden tristesse’.

Laten zij die door de jury niet tot ‘de besten’ zijn gerekend niet teleurgesteld zijn. Uit eigen ervaring weet ik dat je als vertaler van een gedicht, vaak na eindeloos geschaaf en gepuzzel, iets tot stand brengt waarvan je denkt: dit kan gewoon niet anders en niet beter. Tot je geconfronteerd wordt met iemand die het toch beter heeft gedaan, of, misschien nog erger, met iemand die vindt dat een ander het toch beter heeft gedaan. Невыразимая печаль…