Recensies en signalementen
De overwinning op de zon
Bij westerlingen die gek zijn op Russische literatuur is het futurisme minder bekend. Het symbolisme en het acmeïsme zijn veel beter vertegenwoordigd via vertalingen. Er zijn bundels en losse vertalingen van de symbolistische dichters Aleksander Blok, Andrej Belyj, Zinaida Gippius of Konstantin Balmont, en van de acmeïsten Goemiljov, Achmatova, Mandelstam. Ook de futurist Majakovski is meer dan goed vertegenwoordigd (dankzij de voortreffelijke vertalingen van Marko Fondse) en Chlebnikov, zonder twijfel de meest veeleisende voor de vertaler, heeft verscheidene bundels (dit is de grote verdienste van Professor Weststeijn).
Nummer 18 van de serie Slavische Cahiers wil die witte vlek invullen. De uitgave brengt een vertaling van de opera De overwinning op de zon, die in 1913 in Rusland twee keer werd opgevoerd. Het is een van die literaire projecten waar verschillende kunstenaars aan meegewerkt hebben en die als een mijlpaal in de Russische literatuur mogen worden beschouwd. Het libretto werd geschreven door Aleksej Kroetsjonch en Viktor Chlebnikov (proloog), de kostuums werden ontworpen door Kazimir Malevitsj en de muziek werd geschreven door Michail Matjoesjin.
De opvoeringen waren niet echt een succes, daarvoor was het stuk/de opera te vernieuwend, te iconoclastisch en te futuristisch. Van tijdgenoten zijn allerlei getuigenissen bewaard waaruit blijkt dat het kunstwerk snel in elkaar gestoken was, niet voldoende gerepeteerd werd, zwakke muzikanten had, enzovoort, maar desalniettemin blijft het een mooi tegengeluid tegen het in 1913 triomfalistisch gevierde jubileum van 300 jaar Romanovs – de heersende tsaar Nicolaas II was helemaal gefascineerd door de figuur van de tweede
Over de inhoud van Over de inhoud van de opera, de taal en de stijl is heel wat te doen geweest, ook naar aanleiding van een nieuwe opvoering bij de opening van de grote tentoonstelling over Malevitsj in Amsterdam (herfst 2013), maar één ding is duidelijk : dit is een knotsgekke tekst die heel wat inlevingsvermogen vraagt, maar wel een goed idee geeft van waar de kunstenaars vlak voor de Eerste Wereldoorlog mee bezig waren. Het valt alleen maar te betreuren dat aan al die originele experimenten op brutale wijze een eind werk gemaakt door de komst van de bolsjevieken die in artistiek opzicht uiterst conservatief waren, in plaats van de op de toekomst gerichte kunstenaars voor hun kar te spannen. Alleen al de invulling van het woord zon, waarop blijkbaar een overwinning behaald moest worden, is een uitdagende denkoefening : staat zon voor natuur (de overwinning van de techniek, van de mens op de harde wetten van de natuur?) of eerder voor het verrotte maatschappelijke bestel (waartegen gevochten moest worden – daar waren zo goed als alle grote kunstenaars van die tijd het over eens) of misschien wel voor de tsaar? Wie bereid is literairhistorische empathie aan de dag te leggen, ontdekt een fascinerende tekst.
Deze uitgave is bovendien ook qua vormgeving een pareltje: er staan prachtige illustraties in (kostuumontwerpen voor de opvoeringen in 1913), de Russische tekst staat parallel naast de Nederlandse vertaling en achterin krijgen we ook nog eens een facsimile van de originele editie. Dit wordt beslist een collector’s item. De tekst stelt hoge eisen aan de vertaler. Willem Weststeijn heeft zich voortreffelijk gekweten van deze allesbehalve gemakkelijke opgave en verdient daarvoor een pluim (leuke neologismen, bijvoorbeeld gebeuring, gebeursel). Zijn uitvoerig voorwoord bij de uitgave over de geschiedenis van het futurisme, waarin heel de ontstaansgeschiedenis en receptie
Emmanuel Waegemans
Ljoedmila Oelitskaja. Een Russische geschiedenis
h2>De laatste jaren hebben we al dikwijls de verzuchting te horen gekregen dat de postcommunistische periode geen grote literatuur heeft opgeleverd. Daar zijn, dunkt me, wel verklaringen voor aan te voeren: de Russische schrijver heeft distantie nodig, hij wordt te dicht met zijn neus op de feiten gedrukt. Ook na de Revolutie van 1917 heeft het lang geduurd vooraleer de Russische literatuur een werk van grote omvang en allure voortbracht. Hetzelfde blijkt zich nu te herhalen. De Russische schrijver heeft na de instorting van het communisme zijn geloof in de literatuur, dat wil zeggen de helende functie van de literatuur, verloren, hij is niet langer de profeet, de priester, en dergelijke. Mijn inziens zijn er drie werken in de post-Sovjet periode die aanspraak kunnen maken op de kwalificatie: grote literatuur. In 1993 verscheen de omvangrijke roman Sterf niet voor je dood. Een Russische sage van de herrieschopper Jevgeni Jevtoesjenko. De veel te breedsprakige roman heeft niet zoveel bijval gevonden, maar hij omspant wel de hele naoorlogse geschiedenis en concentreert zich op de staatsgreep van 1991. In 1993-94 verscheen Generaties van de winter van Vasili Aksjonov, een mengeling van familiegeschiedenis en historische kroniek. Dit boek is een groots epos, spannend en meeslepend. Zopas is weer een boek verschenen dat ook de titel van groots en episch verdient: Een Russische geschiedenis van Ljoedmila Oelitskaja, een schrijfster die ook in ons taalgebied goed vertegenwoordigd is met vertalingen. Het is het boeiende, wijdvertakte verhaal van drie schoolvrienden die begeesterd worden door hun leraar literatuur, die hen zonder het zelf te beseffen de weg van het verzet op stuurt. Het boek begint en eindigt met de dood van een Iosif: de ene keer die van de misdadiger Iosif Stalin (maart 1953), de andere keer die van de begenadigde dichter Iosif Brodski (januari 1996). Een bewuste ringcompositie? Het contrast kon niet groter zijn. Tussen deze twee data speelt dit epos zich af: de poststalinistische tijd, het ontdooien van de Sovjetmaatschappij, het ontstaan van de Russische angry young men (de ‘zestigers’) en de beweging der dissidenten.
Voor de drie vrienden heeft het lot een verrassing in petto. Misja komt ongewild in de dissidentie terecht en ziet uiteindelijk maar één uitweg – de zelfmoord ; Ilja kan niet anders dan voor de KGB gaan werken en Sanja ziet zich genoodzaakt naar het Westen te emigreren. Wie de ‘periode van stagnatie’ heeft meegemaakt, herkent de figuren die door Oelitskaja beschreven worden:
Het boek staat vol van interessante inzichten en van een frisse kijk op het ‘paradijs van onze jeugd’. Zo wordt over de inspirerende leraar gezegd dat hij bij de dood van Stalin ‘ook nog eens tot die absolute minderheid hoorde die niet van plan was tranen om het grote verlies te vergieten’ (53). Het herinnert me aan de uitspraak van mijn docent Pools, prof. Wojciech Skalmowski, die op de avond van Stalins dood aan de universiteit van Poznan een feestje hield. Indien het bekend was geraakt, hadden ze allemaal de kogel gekregen. Chroesjtsjov zegt over de door hem zelf in het leven geroepen destalinisering: ‘Dat begrip dooi, dat heeft die oplichter Ehrenburg handig gebruikt!’ (214). Of het prachtige verhaal over Stalin die aan een zangeres 20.000 roebel geeft omdat ze zo mooi gezongen heeft. Op haar beurt schenkt ze die aan de kerk om te laten bidden voor de wandaden van de schenker (441). Aan het denken zet de rebelse intertekstualiteit van het slag ‘In het diepst van Siberische mijnen zitten twee kerels te schijten. Hun treurig werk gedijt nog best, hun stront wordt steeds gebruikt als mest!’ (82), een blasfemische verwijzing naar Poesjkins gedicht ‘Vo gloebine sibirskich roed’, een van de relikwieën van de Russische cultuur met haar bewondering voor de nobele dekabristen. Over iemand wordt gezegd dat hij een structuralist was ‘in een tijd dat die term nog geen algemene ingang had gevonden’ en de auteur voegt eraan toe ‘Terwijl de leiding altijd scherp reageerde op alle dingen die ze niet begreep’ (213). Of de KGB-man tegen een dissident die hij aan de tand voelt : ‘U boft dat de tijden milder geworden zijn en uw diepgaande bemoeienis met de literatuur u niet op plaatsen heeft gebracht waar mensen gewapend zijn met schop en houweel, in plaats van met pen en ganzenveer’ (258-9).
Over de ontdekking van Nabokov in de Sovjet-Unie: ‘Uitnodiging tot een onthoofding ging van hand tot hand onder de letterenstudenten. Een bres in het ijzeren gordijn. Je handen trilden, je hart stond stil. Hoe moest je dat een plaatsje geven? Een complete herziening van de hele hiërarchie’ (282).
De meningen over de roman zijn verdeeld in Rusland. Sommigen vinden de al te grillige samenloop van omstandigheden onwaarschijnlijk. Het valt inderdaad op dat in de vele lotgevallen die Oelitskaja vertelt de draden soms heel mooi samenkomen. Dit verwijt hebben we ook dikwijls moeten horen met betrekking tot Pasternaks roman Dokter Zjivago, waarin eveneens soms op het eerste gezicht ‘onaanvaardbare’ toevalligheden voorkomen. Wie alleen van rechtlijnige geschiedenissen houdt en de gril, het avontuur, het noodlot geen kans geeft, moet geen Russische boeken lezen.
Dit alles neemt niet weg dat Een Russische geschiedenis een indrukwekkende roman is met epische allures, een eerlijke poging om vijftig jaar krankzinnige Russische geschiedenis te begrijpen. De beste roman van de laatste jaren. Mooie taal, niet breedsprakig, erudiet, verzorgd. Een plezier voor het oor.
Emmanuel Waegemans