Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Karol Lesman

Bij de dood van een groot dichter

Op de laatste maandag van september in 1996 werd ik opgebeld door iemand van de kunstredactie van een bekend Nederlands avondblad, met de vraag of ik een artikel wilde schrijven over een Poolse dichter die later die week volgens een betrouwbare bron van diezelfde krant de Nobelprijs voor literatuur zou krijgen. Omdat alles in het diepste geheim gebeurde kon de naam van de dichter niet genoemd worden, maar ik zou wel weten om wie het ging. Zeer verheugd dat na zestien jaar waarschijnlijk weer een Poolse dichter de Nobelprijs zou krijgen antwoordde ik, enigszins verrast doordat ze míj hadden opgebeld: ‘Maar dan moet u bij Gerard Rasch zijn, de vertaler van die dichter. Hij is de aangewezen persoon om dat stuk te schrijven.’ ‘Nee,’ zei de stem aan de andere kant van de lijn, ‘wij willen per se dat u dat stuk schrijft, per slot van rekening hebt u voor onze krant al eens eerder over deze dichter geschreven.’ En toen werd mijn blijdschap alleen nog maar groter, want ineens werd het me duidelijk: het zag ernaar uit dat het niet de door velen als kandidaat voor de Nobelprijs genoemde en door Gerard Rasch vertaalde Zbigniew Herbert was die in 1996 na Czesław Miłosz als tweede Poolse dichter na 1945 de prijs zou krijgen, maar mijn lievelingsdichteres, de nauwelijks in het Nederlands toegankelijke Wisława Szymborska. De bron van het bekende avondblad bleek niet alleen betrouwbaar, maar ook heel goed geïnformeerd, want tot veler verrassing kreeg drie dagen later een in Nederland vrijwel onbekende Poolse dichteres met een poëtisch oeuvre van nauwelijks tweehonderdvijftig gedichten de belangrijkste prijs die de literatuur kent.

Ondanks haar onbekendheid in Nederland waren er op dat moment toch al enige gedichten van Wisława Szymborska in vertaling beschikbaar. Het stuk waarop de redacteur van de Boekenbijlage van NRC Handelsblad doelde, stamde uit 1983 en was een recensie van het in dat jaar als No. 17 in de reeks Cahiers bij uitgeverij De Lantaarn te Leiden – in samenwerking met de Pools-Nederlandse Culturele Vereniging – verschenen bundel Gedichten van Wisława Szymborska in de vertaling van Pim van Sambeek. Het was niet de eerste (wel de eerste monografische) uitgave van gedichten van Wisława Szymborska ‘in boekvorm’, want in 1978 was een aantal gedichten van haar opgenomen in de bundel Een gevecht om lucht, een keuze uit de naoorlogse Poolse poëzie, samengesteld en vertaald door Jan-Willem Overeem en Ewa Dijk-Borkowska, uitgegeven door uitgeverij Corrie Zeelen te Maasbree. En zelf had ik in 1986 voor een door Gerard Rasch samengestelde en door Stichting Perdu/Pools-Nederlandse Culturele Vereniging uitgegeven bloemlezing, met de wat cryptische titel Poolse poëzie 1826. 1976-1986, enkele gedichten uit de dat jaar verschenen bundel Ludzie na moście (Mensen op een brug) vertaald, waarvan er uiteindelijk drie in de bloemlezing waren opgenomen. Het kwam dus goed uit dat, toen tien jaar later de bewuste redacteur van de Boekenbijlage mij vroeg een artikel over de vermoedelijke Nobelprijswinnaar dat jaar te schrijven, er nog wat ongepubliceerde gedichten van Szymborska in mijn bureaula lagen, waarvan er indertijd ook twee bij het artikel in het NRC zijn geplaatst.

Je kunt je afvragen of er zonder de Nobelprijs ook een einde zou zijn gekomen aan de onbekendheid bij het Nederlandse lezerspubliek van deze in haar eigen land zo geliefde en ook elders zo gevierde dichteres. Opmerkelijk in dit kader is bovendien dat een jaar vóór de prijstoekenning het Nieuw Wereldtijdschrift een tiental gedichten van Szymborska had gepubliceerd, in de vertaling van de toen nog steeds jonge Vlaamse dichteres Jo Govaerts (twee jaar later met een aantal nieuwere vertalingen uitgebreid tot een boekuitgave getiteld De vreugde van het schrijven, uitgegeven door Van Halewyck in Leuven). Terwijl ongeveer tegelijkertijd (de eerste druk in 1996!) bij het Poëziecentrum in Gent van een andere Vlaamse, de slaviste Jeannine Vereecken, een keuze verscheen uit de gedichten die Szymborska het jaar daarvoor in Gent had voorgelezen onder de titel Verrukking en wanhoop. Uiteindelijk zijn de gedichten van Wisława Szymborska in Nederland (en België) vooral bekend geworden – en door tienduizenden hartstochtelijk gelezen – in de vertaling van Gerard Rasch. Na ‘de catastrofe van Stockholm’, zoals de dichteres de haar ‘overkomen’ Nobelprijs steeds heeft genoemd – omdat die haar voor ruim drie jaar uit de anonimiteit of liever gezegd haar teruggetrokken bestaan had weggerukt – was Rasch immers degene die bijna alle gedichten uit de negen tot aan zijn veel te vroege dood verschenen dichtbundels van Szymborska heeft vertaald. ‘Bijna’, omdat Wisława Szymborska zich altijd heeft verzet tegen een heruitgave (en de vertaling) van de meeste gedichten uit haar eerste twee, in ideologisch opzicht zo andere tijden gepubliceerde bundels (Daarom leven wij uit 1952 en Aan mijzelf gestelde vragen uit 1954.)

De eerste bloemlezing van gedichten van Wisława Szymborska in de vertaling van Gerard Rasch verscheen in 1997 en heette Uitzicht met zandkorrel. Wat samenstelling betreft was deze identiek aan de Amerikaanse uitgave van haar poëzie View with a Grain of Sand. Selected poems (1995), waarvan uitgeverij Meulenhoff juist de rechten had verworven. Hiermee kwam het alleenrecht van uitgave en vertaling van de gedichten van Wisława Szymborska voor het Nederlands taalgebied te liggen bij respectievelijk uitgeverij Meulenhoff en Gerard Rasch, die zo ‘Szymborska’s vertaler’ werd en gestaag doorwerkte aan de vertaling van de overige gedichten. In 1999 zag een uitgebreidere keuze het daglicht, getiteld Einde en begin. Die bundel is in de jaren daarna enkele malen is herdrukt met de enigszins misleidende ondertitel Verzamelde gedichten en aangevuld met de in 2003 als aparte uitgave verschenen vertaling van Szymborska’s negende bundel Chwila (Het moment). Overigens zijn er de afgelopen jaren ook enkele bloemlezingen van Poolse poëzie verschenen¹ waarin – uiteraard – gedichten van Szymborska werden opgenomen, en publiceerden zowel Nederlandse als Vlaamse literaire tijdschriften incidenteel haar (nieuwe) gedichten. Na de betreurde dood van haar vertaler zijn de vertalingen van Szymborska’s laatste twee bundels Dwukropek (Dubbele punt, 2007) en Tutaj (Hier, 2009) verschenen bij uitgeverij De Geus in de vertaling van ondergetekende. Dat geldt ook voor de met enkele niet eerder in het Nederlands verschenen (fragmenten van) gedichten verrijkte biografie Wisława Szymborska. Prullaria, vrienden en dromen (2007) van Anna Bikont en Joanna Szczęsna.

Op 1 februari van dit jaar overleed Wisława Szymborska thuis in haar slaap. Zo kwam er een einde aan het leven van een bijzonder mens en een groot dichter. Twee maanden later verscheen bij de Krakówse uitgeverij Wydawnictwo a5 haar laatste bundel, met de – niet in de laatste plaats vanwege het feit dat ze deze al een halfjaar daarvoor aan haar uitgever had doorgegeven – wat onheilspellende, maar in elk geval veelbetekenende titel Wystarczy (Zo is het genoeg). De bundel bevat dertien (voltooide) gedichten en is voorzien van een nawoord van haar uitgever, de dichter Ryszard Krynicki, en uitgebreid met de facsimile’s van het klad van nog een zestal (onvoltooide) gedichten. De bundel, waaruit hier drie gedichten zijn voorgepubliceerd, zal begin volgend jaar ter gelegenheid van de eerste gedenkdag van haar overlijden integraal verschijnen bij uitgeverij De Geus in Breda.

¹ Bittere oogst. Poolse poëzie van de twintigste eeuw samengesteld en vertaald door Gerard Rasch, De Bezige Bij, Amsterdam 2000; Heb medelijden, tijd. Poolse poëzie van de twintigste eeuw samengesteld en vertaald door Karol Lesman, Plantage, Leiden 2003 (de gedichten van Szymborska in de vertaling van Gerard Rasch); Na de dood stond ik midden in het leven. Kopstukken van de Poolse literatuur samengesteld en vertaald door René Smeets, Maarten Tengbergen en Kris Van Heuckelom, uitgeverij P, Leuven 2008.