Tijdschrift voor Slavische Literatuur

het aardigste meisje van groenendaal

De man had groenbruine, half dichtgeknepen, droevig glanzende ogen, kortom: vreemde ogen. Hij stond bij een raam in het gangpad van de sneltrein die als een gek naar Brussel raasde. Hij hield zijn ogen, die nu en dan uiterste concentratie verrieden, strak op de duisternis gericht. Wat zocht hij daarbuiten in het duister? Of wíe zocht hij? Daar buiten in het donker liet zich het gezegende Vlaamse land vermoeden.

Windmolens! Piekfijne dorpskernen! Goede tavernes aan de wegsplitsingen! Sappige weiden waar overdag kuddes dikke koeien grazen! Ach ja, het is het land dat we zo vaak in het echt gezien hebben: zo simpel en onooglijk! En hoe ongewoon en prachtig is het als we het tot nu toe alleen op de schilderijen van Ruysdael hebben gezien!

De man was eenvoudig, welhaast sjofel gekleed. En toch wekte hij de indruk dat hij een van die mensen was die een schrijver zouden kunnen zijn, of beter nog een geleerde; in elk geval een van die mensen wier brein meestal een of ander groots idee bevat, en die er met betrekking tot deze ‘grote ideeën’ rotsvast van overtuigd zijn dat zij de wereld zullen redden.

Hij had helemaal geen oog voor zijn omgeving, en zijn omgeving had geen oog voor hem. Want wat betekent de ‘omgeving’ voor iemand die gedurende bijna de hele rit door het raam staat te staren? De ‘omgeving’ in de coupé van een sneltrein wordt algauw een conventikel van samenzweerders die, hoewel ze elkaar niet kennen, de belangrijkste en gewichtigste dingen des levens bespreken. Bijvoorbeeld over de heer Caillaux¹ of over Marokko. Of over de heer Theunis² en over het feest morgen in Brussel.

Het feest morgen in Brussel! Hé, dat was misschien wel iets voor de man met de bijzondere ogen! Hij schrok op, leek met zijn volle gewicht te wankelen en keek als het ware onthutst de coupé in. Daar zaten de mensen zonder wie het leven hier op aarde misschien wel onmogelijk was geweest. Een Belgische abt, een Franse Jood, een Parijse coquette, een Engelse marineofficier en een kapitein van het Belgische leger.

Alleen in de hoek zat een op het eerste gezicht in zichzelf gekeerde man, blijkbaar overbodig voor de wereld. Dat was ik. En ook ik luisterde naar wat er verteld werd over het feest dat de volgende dag in Brussel zou plaatsvinden.

Hoe kon een mens het ook vergeten! Morgen was het namelijk een kerkelijk feest, Sacramentsdag. Alsof het gisteren was, zie ik opnieuw de pracht en praal van Sacramentsdag ginder in mijn geboortestad. Een bataljon soldaten, met eikenbladeren getooide sjako’s, een generaalshoed met groene veren, muziek en défilés, ik hoor fanfares vanop de torens spelen en ontwaar de geur van feestelijk varkensgebraad! En de bisschop met zijn gouden mijter schrijdt waardig onder een baldakijn waarvan de paaltjes gedragen worden door vier leden van de gemeenteraad! Wat is het lang geleden dat ik me daar op het plein met ingehouden adem stond te vergapen aan dit schitterende toneel, dat zich slechts een keer per jaar voor onze ogen voltrok! En hoe lang duurt het al dat ik zelfs niet vanop afstand aan Sacramentsdag deelneem! Welnu, morgen dus! Morgen in de meest katholieke stad van de wereld, zoals ik eens gehoord heb, namelijk Brussel. O goed, des te beter! Lichaam en ziel zijn jammer genoeg vermoeid. Ik ben onderweg van de Franse slagvelden. Ik kom van het verscheurde, verwaarloosde, korstig geworden land... waar zelfs de vogels niet meer zingen! Opnieuw hoor ik de klokken en zie ik de mensen, hun gezicht naar God gewend! Opnieuw hoor ik de klokken… de klokken.

Ik bekeek de man bij het raam nu aandachtiger. Zijn gezicht, dat op een grijsblauw masker van cement leek, onbeweeglijk, hard, met een zware, klaarblijkelijk verstarde uitdrukking van pijn en lelijkheid om de lippen, was lichtjes naar zijn borst voorovergebogen en zijn kleine, groenbruine, droevige ogen, het enige wat leefde in deze fysionomie van steen, schoten rusteloos en gekweld heen en weer. Ook hij leek aan het feest van ’s anderendaags in Brussel te denken

Ik weet niet waarom, maar plots kwam het mij voor dat deze vreemde, sjofele man een belangrijk figuur was en dat zijn gehele verschijning getuigde van een soort van geheimzinnige gedistingeerdheid, maar ook van heerszuchtigheid, wreedheid zelfs. Zijn lange, magere, knokige lichaam blaakte van wilskracht en energie. Alleen zijn grauwe voorhoofd leek te vertellen dat vandáág reeds alles in dit wezen zijn zin en richting had verloren. Dat ijzige voorhoofd sprak: wat heb ik aan die kracht en sterke wil die nog altijd niet uit mijn leden zijn verdwenen, als... Wat moet ik ermee, waar naartoe? Waar is het voorwerp van mijn inspanningen? Goed, ik heb een voortreffelijk buskruit ontwikkeld, uitgerekend op 11 november, de dag dat de oorlog voorbij was! Donders nog aan toe, het geluk is ook nooit aan mijn zijde! Goed, ik heb nog veel andere dingen uitgevonden – maar blijkbaar altijd op een moment dat niemand er nog behoefte aan had. Ik ben het voorhoofd van een man die, zoals u ziet, ooit speelde met elke zenuw, die knetterde van de lust om te ondernemen en te veroveren, maar… Onder dat voorhoofd waren er die ogen… Droevige ogen en tegelijk het enige wat vandaag nog leefde in dit gezicht.

En die ogen blikten in de duisternis. Wat zochten ze in de duisternis daarbuiten? Wie zochten ze? Beslist niet de plotse lichtjes die fel langs het raam voorbijflitsten, die de nabijheid van het station en de nabijheid van de grootstad groter maakten? En de lichtjes huppelden, sprongen voor hem weg, begonnen zich toen plots als bij wonder te vermenigvuldigen en van kleur te veranderen, waardoor de duisternis daarbuiten ineens werd opgevrolijkt. De trein begon op de talloze wissels te balken als een oude ezel. En de Jood en de priester, de lichtekooi en de soldaten, en ook ik, we stonden allemaal vertwijfeld op van onze plaatsen, en de mannen klopten hun broeken af, rechtten hun schouders en hielpen de schone dame haar dozen met hoeden van het bagagerek te halen. De priester en de Jood kregen het echter met elkaar aan de stok, want ze vielen elkaar aan met grove woorden die ze lang voor zich hadden gehouden: bijna hadden ze die kans gemist, want we waren al ter plekke.

Alleen de man met het gezicht van cement en de droevige ogen bleef roerloos in de gang staan wachten tot iedereen hem voorbij was gelopen om de wagon te verlaten. Waarschijnlijk had hij de priester noch de Jood noch de mooie prostituee noch ten slotte mijzelf gezien. Welaan dan, het ga u goed en tot ziens!

De trein werd hees en verstijfde bij zijn laatste snerpende geluid. Hola, maar dat is Brussel! Wees gegroet, jij mooie onbekende stad! Niet alleen vreemdelingen, maar ook jouw zonen begroeten jou met brandend hart, jij zoet toevluchtsoord in de late avond: de eigen haard wacht ons op, en ook de kleine hotelkamers, die weliswaar minder gezellig zijn, maar waar op het oude doorgelegen bed tenminste een dekentje te vinden is.

Ik zie de Jood nog, hoewel hij er als eerste vandoor gaat, en ik zie de officiers, de slet (een raar gezicht is het, hoe ze in elkaars buurt lopen, maar tijdens de rit konden ze met elkaar opschieten) en de priester. Kijk eens, iedereen is er. Ik keek achterom. Nee, dat had ik dus beter niet gedaan. Vlak achter mij liep ‘die man’. En toen ik omkeek, ontmoetten mijn ogen de zijne zo plots en onverwachts, dat het leek alsof twee glazen knikkers tegen elkaar opbotsten. Wat een verschrikking! Want de ogen, die ik nu pas duidelijk en van dichtbij kon zien, waren niet alleen vreemd. En ze waren niet alleen droevig… Ze waren schrikwekkend!

Maar er was geen tijd meer om te onderzoeken waarom ze konden of moesten zijn zoals ze eruit zagen. Het station raasde en schreeuwde: het geraas kwam van de binnenrijdende treinen, het geschreeuw van de luidruchtige kruiers. Ach, kon ik hen nu maar iets laten dragen, zodat ze hun mond zouden houden! Het drong echter tot me door dat ‘die man’ en ik hetzelfde belachelijke, platte koffertje hadden en dat zowel hij als ik het maar schaamtelijk zouden vinden om dat vier kilo wegende dingetje met een nachthemd en een scheermes erin door een kruier te laten dragen. Het station raasde en schreeuwde daardoor nog wanhopiger – maar eindelijk stonden we buiten in de open ruimte! O, wat een gezegende open ruimte! De duivel hale ze, die kolonnes van kruiers met karretjes en van taxi’s: kijk, daar heb je een hotel!

Eén hotel en nog één en nog één… ze staan allemaal op een rij, en op het eerste oog ziet het een er nog slechter uit dan het andere! Wallonie! La Wallonie! O, we zijn natuurlijk in België. Wallonië dus! Van binnen ziet het er eigenlijk nog erger uit dan aan de buitenkant! Maar God zij dank, God zij dank! Ik heb nu tenminste een plek waar ik mijn hoofd kan neervlijen. Ik beklim de trap, die bij elke stap kraakt en klaagt. Nummer zes. Ik doe dus nummer zes open. Naast mij, dat wil zeggen vier stappen van mij vandaan, staat een magere man in een sjofele overjas en hij doet nummer zeven open. De kleine elektrische lamp op de gang wil dat hij en ik elkaar aankijken. Nee, dat konden we maar beter niet doen.

Deze twee kamers, twee naaste buren die vreemd zijn voor elkaar, worden nu tot leven gewekt door tergend gestommel en kabaal. Twee mensen die van het station zijn gekomen, verrichten met droefgeestige zelfverzekerdheid tegelijkertijd dezelfde verachtelijke noodzakelijke handelingen: ze openen het raam, laten de waskom volstromen, ritselen met een handdoek, plenzen met water en plodderen met zeep, en wat het ergste is: soms stoppen ze en luistert de ene naar de ander! O, mijn God, wie van beiden vindt de ander een slecht mens?

Overigens: beneden is er een eetzaal. Ik vermoed dat daar aan de voorzijde een bar is, wellicht voor de kruiers en chauffeurs, waar je kunt zitten totdat die duivel van hiernaast onder de wol gaat en inslaapt! Verdraaid, dat ziet er helemaal niet fijn uit. Nog een geluk eigenlijk dat die vreselijke ogen levend zijn! Wat een wandelend skelet is het, met een masker van kalk. Heb je me ooit!

Beneden brengen ze me vis en een fles wijn. Armzalige wijn hebben ze in België! Ze deinzen er hier niet voor terug om met blasfemische hand naar de kostbaarste Bourgogne-namen te grijpen – een schande!

Aan de voorkant zitten er nog mensen. Er is daar een gezellige bar, vol afval en peuken, er speelt een daverend orchestrion en je vindt er iets wat je het leven kunt noemen, terwijl hier in dit povere ‘salon’ de desolaatheid en de verschrikking van de stad je in het gezicht waaien; de stad waar geen enkel fatsoenlijk mens zich waagt, behalve die eenmalig verheven bezoekers zoals jij er zelf een bent!

Langzaam schoof ik dus naar de bar op. Meteen deed een onzichtbare persoon achter mij in de eetzaal de lichten uit. Terugkeren kon ik dus niet meer.

O, wat was ik graag teruggekeerd! In de bar zat nu, helemaal alleen en diep in gedachten verzonken, ‘die man’. Toen ik binnenkwam, hief hij zijn hoofd op en keek me met een lange, doordringende blik aan. Hij hield zijn ogen niet van mij af, hoewel ik in paniek mijn hoofd in mijn nek had gegooid en aan de zijkant bij een klein tafeltje was gaan zitten om hem niet te hoeven aankijken. Maar zijn ogen weken niet, dat voelde ik wel. Waarom kijkt hij zo naar mij? Wat wil hij van me? Wie is dit eigenlijk? Wie is dit? Ja ja: wie is dit eigenlijk?

Ik weet niet of ik in mijn leven ooit gegrepen werd door een nieuwsgierigheid die groter, zinlozer en nuttelozer was dan nu bij de aanblik van deze lange magere man. Ik observeerde hem nu vanuit mijn ooghoek: nog altijd merkte ik dat hij naar me keek.

Hoe oud zou hij zijn? Veertig!

Is hij gehuwd? Nee!

O, ik weet niet hoe ik deze bewering zou moeten staven. Weet ik het wel zeker? Ja. Het uitleggen? Dat kan ik niet, maar die man is zeker niet getrouwd. Die man…

Nee, het is niet uit te houden! Ik rekende af en stond snel op. Buiten was het aangenaam koel. Ik was blij dat ik me nu op straat bevond, waar er nog veel leven en verkeer was; de omgeving mocht er overigens ook wel wezen. Zo behoort het overal te zijn in de buurt van grote stations: zodanig dat de vreemdeling zijn opgewekte humeur niet verliest en zichzelf volop wat ontspanning kan gunnen zodra hij uit de trein is gestapt!

Vandaar die draaimolens! Vandaar die panopticums! Vandaar dat kleine circus met een krokodil, een kameel en een aap!

Het volk – want op deze plekken is het volk woonachtig! – brabbelt rondom mij in Babylonische veelstemmigheid!

Hoe krachtig is het Vlaams! Het klinkt zoals een timmerman die met stevige slagen het hout bewerkt – snel en energiek!

Soldaten en meisjes! Heeft u eigenlijk ooit draaimolens, panopticums of circussen gezien waar soldaten en meisjes niet het duidelijkst zichtbaar zijn van alles en iedereen? Het is het dienstvolk van beider kunne. Beide zijn ze steeds naar elkaar op zoek – en blijkbaar gaat het hun goed! De gezichten van de soldaten en de meisjes drukken over het algemeen namelijk uiterste tevredenheid uit. Tevredenheid om wat was en om wat nog moet komen.

Echter: waar elders dan voor het panopticum is het zo druk? Een grote levensechte aap knielt boven de blote borsten van een jonge vrouw, borsten die heftig op en neer gaan, die zwaar en onheilspellend in- en uitademen! En de ogen van dit meisje gaan open en weer langzaam dicht…

En de ogen van alle meisjes gaan open en dicht, maar de meisjes omklemmen de armen van hun soldaten zo stevig mogelijk en hun heupen drukken zich zo dicht mogelijk tegen de bruine stof van de uniformen en tegen de sterke mannenbenen.

Nee nee nee, ik had niet mogen omkijken.’Die man’ van de trein en de bar stond achter mij, vlak achter mij. Zijn ogen waren echter niet meer strak en stuurs op mij gericht, maar keken onthutst en vol pijn naar de ‘aap’ en het ‘meisje,’ ze werden volkomen groen, schrikwekkend, onmenselijk en maanachtig…

Opeens voelde ik me vreselijk beroerd en benauwd. Bij mijn gloeiende oor werd ik zijn ijskoude, onbeweeglijke lippen gewaar; in zijn kille adem brachten zij drie woorden uit, die waarschijnlijk niemand rondom ons begreep. Maar ik begreep ze meteen. Zonder mij af te vragen waarom ik ze kon verstaan en de anderen wellicht niet.

Ik draaide me niet om. Ik antwoordde niet. Ik stond als aan de grond genageld. Ik klampte me vast aan de duistere hoop dat dit allemaal zou verdwijnen, dat de mensen zouden weggaan en er iets onverwachts zou beginnen, dat… laten we zeggen dat er ergens vlakbij een brand zou uitbreken, bijvoorbeeld in La Wallonie.

Helaas, niets daarvan. De menigte dromde nog hardvochtiger om mij heen en raakte steeds meer opgewonden en geïnteresseerd. En toen hoorde ik opnieuw en op nog veel dwingendere toon, zij het een klein beetje stiller, dezelfde drie woorden. ‘Ik ben het!’

Het gevoel van beklemming viel toen ineens helemaal weg. Dat kwam vooral omdat ik besloot korte metten met deze situatie te maken.

‘Daar twijfel ik niet aan, mijnheer,’ zei ik brutaal en keek de man van nummer zeven aan.

Zijn ogen, die nu groen waren als zeewater dat laag bij de rotsen staat, boorden zich in mij. Terwijl hij me aankeek, zweeg hij even.

‘Hm… U… u heeft het meteen herkend, is het niet? Daar reeds, in de trein…?’ Zij stem trilde enigszins en veranderde van krakerig en paniekerig-schor in droevig-ruisend. ‘U heeft het herkend, dat weet ik,’ ging hij stil en verdrietig verder. ‘Want u, dat weet ik, was dáár ook…’

‘Waar?’ vroeg ik verbaasd.

‘Daar!’

En de onbekende zwaaide dreigend met zijn hand naar de duisternis boven hem en zijn koude blauwe lippen persten zich samen tot een onbeschrijflijk wrede grijns. Vervolgens pakte hij stil mijn hand beet. Hij deed dat zo krachtig en dwingend dat ik mijn hand simpelweg niet kon bewegen. Hij trok mij achter zich aan de menigte uit en leidde mij zwijgend door een straat vol fantastische dingen: paarden, marionetten, maskers, affiches, advertenties en lichten! Een straat vol geknetter, getingel, gekrijs, vol verschrikkelijke muziek!

Een poosje later kwamen we in een klein park terecht, waar we op een vochtig bankje gingen zitten. De hele tijd had hij mijn hand vastgehouden. Nu pas liet hij haar los en met zijn lange, krakende vingers hield hij zijn hoofd streng en stevig vast, alsof het een loodzwaar metalen voorwerp was.

‘Er was een tijd dat ik dáárover elke dag opschepte bij mijn vrienden. Een tijd dat ik er mijn kennissen met een rustige stem over vertelde en alles… alles kon uitleggen, rechtvaardigen, verantwoorden. Er was een tijd dat ik tegen mezelf zei: Ach, bah, wat zou het!’

De vreemdeling hief zijn hoofd op en keek mij aan. Het hoofd was zo vreselijk wit in het zwart van de nacht! Ook zijn haar, zo kwam het me voor, was nu helemaal wit geworden. Opnieuw sprak hij met die kille, schorre stem, het geluid van iemand die in een zakje met steentjes scharrelt.

‘Vandaag… vandaag… is het anders! De wereld en zijn geschiedenis beginnen voor mij nu vanaf die dag. Het laat me onverschillig wanneer de oorlog is uitgebroken en wanneer hij beëindigd is. En het laat me onverschillig wanneer ik geboren ben. Van alles wat er op de wereld is, van het verleden en van de toekomst die ons te wachten staat, weet ik dat slechts één datum ertoe doet!’ Die man is zeer ongelukkig, dacht ik bij mezelf. En meteen was al mijn angst voor hem verdwenen.

‘Als er geen God zou zijn, geen Christus noch godsdienst noch Kerk… zou er tenminste dat enige… dat enige overblijven wat de mensen kan redden, bij zinnen kan brengen, als het niet de ziel is, die hoe dan ook onvermijdelijk naar de hel gaat… dan toch tenminste dat enige…’

‘Wat?’ vroeg ik hem stil.

‘De biecht!,’ antwoordde hij met een diepe, bevrijdende zucht.

Daarna keek hij mij opnieuw in de ogen en fluisterde een ogenblik later:

‘Bent u een Rus?’

‘Helemaal niet!’

‘Maar toch een Slaaf?’

‘Dat wel!’

‘Dat wist ik.’

‘Daarom dus…’

‘Ja, daarom… daarom La Wallonie en al de rest… U bent soldaat geweest, dat was duidelijk! Jazeker! Zei u niet: C’est la guerre? Dat zei u zeker! Wel dan… wel… luistert u naar mij! Hoort u me goed?’

‘Ja hoor…’

En ik luisterde naar zijn verhaal. Hij sprak zeer langzaam en ernstig, hij wikte zijn woorden en benadrukte elk woord dat van bijzonder belang was. Zijn stem beefde: het was alsof hij mij iets meedeelde over een grote pijn die hij samen met mij voelde en over een groot verdriet dat hemzelf overweldigde. Hoe het kwam, weet ik niet, maar aan het einde van zijn relaas legde ik mijn hand op zijn borst. Hij drukte deze hand met zijn beide armen tegen zich aan. Het was al lang na middernacht toen we langzaam in de richting van La Wallonie liepen. De draaimolens stonden stil, de paarden en ook de marionetten keken bitter de duisternis in; er brandde geen licht, de muziek en de mensen waren verdwenen. Zelfs het panopticum sliep. Alleen in het circus hoorden we het gestamp van de paarden, de zware ademhaling en het briesen van de uitgeputte kameel.

Ik begaf me naar nummer zes. Hij ging naar binnen bij nummer zeven, maar op de drempel van zijn kamer keerde hij zich nog naar mij om en sprak hij in plaats van ‘goede nacht’ voor de zoveelste keer dezelfde woorden:

‘En daarom ben ik hier… daarom dus hier… Juist vandaag… De herdenkingsdag…’

Het is ochtend! Goede, lieve, barmhartige God, het is ochtend! Een juni-ochtend, Sacramentsdag! Buiten is het een gejubel en een schittering van jewelste! De hemel is nog nooit zo blauw geweest als vandaag, het blauwst wellicht sinds de schepping van de wereld; en dan te bedenken dat we in het noorden zijn, in het koele België! Maar God, die dit land toch ook heel wat heeft laten verduren, heeft het zeker met al zijn liefde lief, zodat Hij het juist vandaag deze hemel heeft geschonken! Het is een blauw van de zuiverste onschuld, het is het blauw van serafijnen, dat alleen Gods grootste uitverkorenen in hun ogen dragen!

En de klokken! Klink zo luid en zo feestelijk als jullie kunnen, zodat de man gedurende jullie gebeier de jammerklacht van de afgelopen nacht niet hoort! Ach, die man! Wellicht ligt hij nog altijd hiernaast, die man. Wat is het goed dat ik zijn naam niet ken. ‘Daarom ben ik hier… daarom ben ik hier…’ Hm! Waarschijnlijk zou hij zich beter voelen als hij ‘niet hier’ zou zijn. Aan de andere kant… waar moet hij heen? Wat moet hij doen? Wat moet hij aanvangen? Eigenlijk zou hij geholpen moeten worden. Mensen als hij gaan dood van verdriet. Misschien is dat ook wel zijn lot. Blijkbaar is dat alleen de zin van zijn dwalen, zijn zoeken, zijn rondtrekken langs de plaatsen van… het delict. Maar… Ach, de klokken! In elk geval heerst hiernaast een doodse stilte. Hij slaapt. Het is ook mogelijk dat hij vertrokken is. Als hij maar niet dood is! Maar waarom zou hij ook dood zijn? Hij is geen Judas, over wie geschreven staat: En nadat hij de zilverlingen had ontvangen, vertrok hij en hing zich op.

Nou, ik denk dat ik alles nu wel flink door elkaar haal. Welke Judas? Dat komt omdat ik hem niet naar zijn naam gevraagd heb. Het is altijd goed om te weten met wie je de eer hebt… Stilte… nee, dood is hij niet! Hij is vertrokken, hij is vast al vertrokken.

Daarom dus, naar boven! Buiten is het een belangrijke feestdag. Kijk eens, aan de daken van de huizen wapperen vlaggen. Wat een godsdienstig volk! Nee, dit is niet zomaar een kerkelijke feestdag, het is een feestdag van heel Brussel, van heel België! De klokken luiden. Door de straten stromen massa’s mensen. Machtig en streng torent de Sint-Goedele boven de stad uit!

Naar boven, naar het oude plein! Wat een wonderlijk, glinsterend plein is dit! Het Stadhuis en het oude Koningshuis schitteren alsof ze van goud zijn, en ontelbare laatgotische beeldjes kijken glimlachend naar beneden, gracieus bloeien de rozetten en de pinakels, en als de hoge, ranke, bizarre muts van een histrio schiet de spitse stadhuistoren omhoog, vanwaar de klokslagen naar beneden vallen als een verkwikkende regenbui. Uit de ramen hangen doeken en grote plakkaten met het heilige opschrift IHS en daarachter drommen gezichten samen van nieuwsgierigen en van gelovigen. Misschien staat er een groots, wonderlijk middeleeuws toneelstuk op het programma, want een aantal volkomen anachronistische soldeniers dook zoëven in de laagstgelegen straat op – zij haastten zich naar hun verzamelplaats. De mensen ontmoeten en groeten elkaar klaarblijkelijk anders dan op een doordeweekse dag, anders zelfs dan op een gewone zondag: minzaam en zorgzaam glimlachen en knikken ze elkaar toe. Dit is de grootste feestdag van het jaar en sinds gisteren worden alle meisjes alleen maar mooier en mooier, om vandaag het bekoorlijkst van al te zijn… Een stoet van priesters, monniken in lange soutanes en jeugdige seminaristen in witte rochetten, een dubbele rij van nonnen met gebogen hoofden en neergeslagen ogen. Het grote oude plein stroomt vol met mensen… ook ik word door een politieagent het voetpad opgeduwd; hij is, zoals alle agenten, een bijzonder voorname man, werkelijk de voornaamste in deze hele onderneming.

Ik vind het echter allemaal best. Om één uur volbreng ik het doel van mijn uitstap naar Brussel. Ik zal middageten bij mijn vriend. Ik zal zijn vrouw begroeten, hun kinderen een aai en vast ook een compliment geven. We hebben elkaar al jaren niet gezien. God zij dank komt daar straks eindelijk verandering in.

Op dit moment is er dus echter voldoende tijd om hier wat te vertoeven, in deze vrolijke, grappende mensenmenigte die tot één geheel wordt samengekneed op de voetpaden van het oude plein, waarboven de hemel de enorme blauwe kelk van zijn uitspansel gehangen heeft. Het is juni en het is Sacramentsdag. Misschien is het daarom dat alle klokken nu jubelen in weidse muziek van Beethoven. Ergens is ook gezang te horen. Ja, het is de negende symfonie, daar heeft het alle schijn van.

Een stoet kinderen, in het wit gekleed en met bloemen in hun armen, loopt het plein op. Een rilling van ontroering gaat door de menigte. En de kleine klokjes van het stadhuis dringen stilletjes door tot het dwingende gebeier van de andere klokken. Het is als het kinderlijk gelukkige lachen van openhartige onschuld.

Achter de kleinste kinderen lopen de zevenjarigen, daarna de tienjarigen. Daarna volgen meisjes in lange gewaden, meisjes van twaalf met de haren los, met palmtakken in de hand, zuivere, zalige meisjes, de onbezoedeldheid zelve. En vervolgens komen de overigen, de pages, vrouwen in middeleeuwse klederdracht uit edele stadjes, vervolgens heel Vlaanderen, de Nederlanden van Memling en de gebroeders Van Eyck, van Matsys en Rubens, van Breughel ook, en ten slotte Christus zelf, wit met een rode mantel, Hij die met doorboorde handen en voeten uit de dood opstond en aan Maria Magdalena verscheen, Hij die een kruis met een witte vlag vasthoudt…, na hem verder alleen nog bisschoppen en priesters, ministers en schepenen, en militairen, veel militairen!

Ik heb echter de indruk dat ik dit alles troebel, te troebel zie. Alleen die twaalfjarige meisjes zie ik helder, hoe langer ik kijk, hoe helderder, hoe duidelijker… Hoe langer ik kijk… ach ja, ik kijk in hun ogen, die mij op een vreemde manier bekend voorkomen, zware ogen, die vandaag opnieuw bruingroen zijn, opnieuw steeds bleker worden, die nu al helemaal zo groen en doorzichtig als water zijn, als de lage zee dichtbij kalkrotsen; en op de bodem van deze ogen beweegt langzaam en schimmig, als in een diepe hypnose, een optocht van twaalfjarige meisjes, twee aan twee, elk een palmtak in de hand. En allemaal herhalen zij stil en droevig: de onbezoedeldheid zelve!

O, die man stond opnieuw dicht bij mij en opnieuw zag ik die ogen, vandaag zonder meer de droevigste ogen van de wereld. Deze keer kon ik hem niet aanspreken. De klokken klonken nu op hun luidst, het hele plein was vervuld van gezang, de menigte bewoog en leek te rijzen, waarna zij op de knieën zakte en verstilde. Alleen het bibberige stemmetje van een kleine klok parelde nog even in de lucht en de zware geur van wierook walmde over het plein…

Ik maakte me los uit de menigte en ging weg. Ik haastte me naar boven, naar de Sint-Goedele, met haar feestelijke portaal dat waardig de processie afwachtte. Ik liep nog hoger, naar het park, en ging daar op een bankje zitten. Hier was bijna niemand te bekennen.

De onbezoedeldheid zelve!, herhaalde ik talloze malen bij mezelf. Onbezoedeldheid! En opnieuw verscheen voor mijn ogen de stoet van twaalfjarige meisjes, telkens twee aan twee, met palmtakken in hun handen… De stoet liep door het park en kwam recht op mij af… Ik stond snel op en zette de pas erin. Blijkbaar was ik diep in gedachten verzonken, want ik kwam eenzame voetgangers tegen en had geen idee waar ik heen ging. Maar eigenaardig genoeg bleek ik de juiste richting uit te gaan. Pas toen ik mij daarvan bewust werd, draaide ik me ineens om, alsof iemand anders me dit had ingegeven, en zag in de verte achter mij mijn kameraad uit La Wallonie. Ook hij bleef staan, hij liet zijn hoofd hangen. Waarom achtervolgt hij mij aldoor?, zei ik tegen mezelf met een onaangenaan gevoel. Ik versnelde mijn pas en keek niet meer om.

Ik kwam eindelijk bij een mooi huisje met een tuin ervoor en belde aan. Nog voordat ik naar binnen ging, echter, draaide ik mij opnieuw om. Zo’n honderd passen van mij vandaan stond opnieuw ‘die man’. Hij stond daar stevig en strak, als een pilaar, alleen hing zijn hoofd op zijn borst. Hij loopt achter mij aan alsof hij gehypnotiseerd is, bedacht ik. Ik moest er zelfs een beetje om lachen. Ach, laat ook maar!, dacht ik. Was hij een Jood geweest, dan had ik gezegd dat het om de Eeuwige Jood ging. Maar die man…! Die man, die man, scandeerde de trap onophoudelijk, totdat hier ineens een eind aan kwam. Iemand deed voor me open. Vandaag herinner ik me niet meer wie het was. Maar meteen daarna kwam de forse hand van mijn vriend mij tegemoet.

‘Wat een mannetje ben jij!’ flapte hij eruit.

‘Wat een baron ben jij!’ lachte ik hem toe.

‘Wel, jongen, wij hebben samen nogal wat slechts uitgevreten!’

‘Maar vast ook wel wat goeds,’ wierp ik hem bescheiden tegen.

‘Bah! La guerre!’

‘Wat zeg je?’ riep ik enigszins verrast.

‘La guerre!’

‘Ach, ja!’

‘En nu, mijn beste, laat ik je kennismaken met mijn vrouw; ik weet dat jij heel wat ervaring met vrouwen hebt, maar je moet haar onpartijdig beoordelen! Maar goed, mijn vrouw is eigenlijk al een oude cornichon de Flandre, mijn kikkertje daarentegen is intussen al een prinses.’

‘Hoe oud is ze?’ ‘Twaalf!’

‘Zo zo…’

We gingen de kamer binnen. De echtgenote van mijn vriend was een mooie Belgische brunette. Een Waalse. En het twaalfjarige meiske, dat afwisselend Tsjechisch en Frans sprak, was… de onbezoedeldheid zelve.

‘Wel, weet je,’ zei mijn vriend met zijn Moravische tongval, ‘zoals je ziet, ben ik meteen na de oorlog hierheen teruggekeerd. Echt, het was me maar nauwelijks gelukt om ginder te ontsnappen, aan die…’

‘Boches!’³3 zei het meisje.

‘Ja ja, en jij, schatje, was nog geen twee jaar oud! Niet te geloven hoe de tijd vliegt…’

‘Ik bleef hier bij mama!’ voegde zij toe – de onbezoedeldheid zelve. ‘En herinner jij je hen nog?’ vroeg hij zachtjes.

‘Wie? De Boches? O, en of. Zij waren hier lange tijd. Tot het einde van de oorlog. Maar daarna kwamen de koning en de Fransen en de Engelsen en de Amerikanen en de zwarten. Hoewel zij misschien niet de mooisten waren, waren zij de besten. De Boches vertrokken, met hun helmen. En overal waren onze vlaggen…’

‘Ónze vlaggen?’ vroeg ik verwonderd.

‘Jazeker, die van ons! Ik bedoel, niet onze Belgische, maar ónze.

En nadien hingen aan ons huis, maar ook elders, onze echte vlaggen.’

De onbezoedeldheid zelve, dacht ik weer.

‘Zij gaat al naar de tweede klas in het gymnasium, maar kijkt er naar uit om naar Tsjechië terug te keren,’ zei haar vader. Hij liet me aan tafel plaatsnemen, naast zijn vrouw. Deze laatste liet de bel rinkelen.

Een ogenblik later kwam een meisje van een jaar of twintig de kamer binnen. Bij haar aanblik was ik meteen overweldigd door haar schoonheid. En de hele schoonheid van haar zuivere, symmetrische en heldere gelaat lag in haar ogen. Zulke ogen had ik van mijn leven niet gezien! Zij hadden het onmetelijke, diepe blauw van de hemel van die dag, en zulk een innerlijke reinheid en helderheid, dat ik diep in mijn hart stille gelukzaligheid en tegelijkertijd deemoed voelde. Wat voor ogen waren dat! Wat voor ogen!

Zij keek me een ogenblik lang- en breeduit aan, maakte toen een lichte buiging zonder die grote heerlijke ogen neer te slaan, en richtte een vragende blik op de vrouw des huizes. Deze glimlachte naar haar en vervolgens naar mij.

‘Wellicht verwondert u zich over de ogen van onze Marie. Dat doet iedereen die haar voor het eerst ziet. Onze Marie is het aardigste meisje van Groenendaal en beslist ook van heel België,’ voegde zij met rustige overtuiging toe.

‘Onze Marie is het aardigste meisje van de hele wereld,’ zei het dochtertje.

Deze keer werd Marie een beetje bleek en keek ze in paniek om zich heen. In die blik lag zoveel tedere schuwheid en angstvalligheid besloten, dat ik medelijden met het meisje had. Zij fluisterde iets in het Vlaams, waarop de vrouw des huizes knikte dat zij mocht gaan.

‘Het is een ongelukkig meisje,’ zei mijn vriend opeens.

‘Waarom, pappie?,’ vroeg het dochtertje meteen.

‘Wel… nou, laat het maar! Het is echt het aardigste meisje van Groenendaal. En het mooiste meisje van Groenendaal en van heel België. Ze zegt nauwelijks iets en is buitengewoon lief en bescheiden,’ kwam zij tussenbeide en zij was nogal in gedachten verzonken toen zij deze laatste woorden sprak. Daarna ging zij langaam verder: ‘Zij is al lang bij ons. De oorlog was nog bezig toen zij bij ons kwam. Ik nam haar aan, hoewel wij, zoals bekend, een arm leven leidden. Mijn man – dat weet u – was naar Nederland gevlucht en was met de hulp van de Russische consul in Rusland geraakt, terwijl wij hier die… wel…’

‘Boches!,’ zei het kleine meisje vrolijk.

‘Zwijg, je mag dat nu niet meer zeggen… er is vrede,’ fluisterde haar moeder, die een kleur kreeg vanwege haar dochter, blijkbaar in verband met mijn aanwezigheid.

Op dat moment kwam Marie opnieuw binnen, deze keer met de soep. Al haar bewegingen waren soepel en feilloos, en tegelijk ging van haar zo’n vredigheid, kalmte, bescheidenheid en zuiverheid uit, dat ik van verwondering mijn adem inhield. Ten slotte glimlachte zij ook lief en zacht naar het meisje, en haar gehele zijn ademde nu een grenzeloze vriendelijkheid en stille schoonheid. Zij was lang en slank en in haar kastanjebruin haar had ze een grote dot, verscholen onder een Vlaams mutsje. Ze leek wel een Madonna… zo eenvoudig en vredig was zij, zo eenvoudig gekleed en toch vol gratie. Ik had de indruk dat zij licht uitstraalde…, ongetwijfeld mocht zij zich in Gods welbehagen verheugen.

Toen ze weer vertrokken was, hoorde ik nog dat zij nooit ergens heenging, behalve naar de kerk van Notre Dame de Bon Secours, waar zich het oude Vlaamse schilderij van de Onze Lieve Vrouw van Goede Bijstand bevond, en dat zij in tegenstelling tot de andere dienstmeisjes geen benul had van avondpartijtjes, ja dat zij zelfs bijzondere schrik had van soldaten, dat zij het liefst stilletjes en in gedachten verzonken bij het raam van haar kamertje zat en graag eenvoudige taken in het huishouden deed, maar het allerliefst vertoefde in de tuin, die zij onder haar hoede had, want zoals elke Vlaamse was zij een goede tuinierster.

Ik luisterde nog verder, maar veel van wat werd verteld drong niet tot mij door. Hoewel zij er op dat moment niet was, voelde ik de wonderlijke betovering die zij had nagelaten op alle voorwerpen die door haar waren aangeraakt. Ik keek naar mijn gastheer en gastvrouw en zag dat zij buitengewoon edele en goede mensen waren, hoewel zij, een vrouw met een donkere passionele blik en hij, een ingenieur die destijds als onbevreesd soldaat in Rusland vocht, ongetwijfeld niet zonder zonde waren.

‘Wat denkt u van een kopje koffie in onze tuin?,’ zei de vrouw van mijn vriend ten slotte. ‘Marie komt hem daar brengen.’

We liepen naar beneden.

‘Marie komt hem daar brengen…,’ herhaalde ik bij mezelf.

De tuin was het werk van hun kundige handen. Hier waren rozen, weelderige junirozen, volle bremstruiken, cyclamen en massa’s andere bloemen, een ware Vlaamse stortvloed, vol van geuren en onstuimig bijengezoem.

In het prieel stond een tafeltje voor ons gedekt. Alles ademde reinheid en genot en boven onze hoofden strekte zich opnieuw die blauwste van alle hemelen uit. Het dochtertje was intussen aan het ravotten geweest in de tuin en bracht mij nu een boeket dat er welhaast zondig mooi uitzag. Maar ze gaf het mij met zo een glimlach dat de woorden van die ochtend onwillekeurig weer in mij opkwamen: ‘de onbezoedeldheid zelve’. Ach, de onbezoedeldheid zelve ben jij, kind, dat voor de poorten van het leven staat, en kijk, deze Marie, het meisje uit Groenendaal, dat net een kan koffie en kopjes komt brengen, de zo stille en vredige Marie, is zij niet het meest aangrijpende zinnebeeld van onbezoedeldheid? Ik kon mijn ogen niet van haar af houden. Zij droeg in zich alle schoonheid en geëxalteerde tederheid van de door de beroemde Vlaamse meesters geschilderde madonna’s en stak de stompzinnige burgerjuffrouwtjes de loef af, om te tonen hoe een echte Maagd eruitziet – de onbezoedeldheid zelve. Ze bracht mij in verrukking en vervulde mijn hart met diepe ontroering. Ik zag dat ik niet in staat zou zijn deze soevereine zuiverheid te kwetsen met één scheve blik, noch met één scheve gedachte. Ik zag dat zij naar de aarde was gezonden om de mensen een beeld voor te houden van hemelse of paradijselijke zuiverheid en van de soevereiniteit daarvan ten opzichte van een wereld waarin elke seconde van het bestaan vervuld is van zonden… Ik zag…

Ach, zij bediende ons met zulk een heldere en zichtbare, natuurlijke en oprechte bescheidenheid, alsof zij in stilte zei: ‘zie, ik ben de dienstmaagd van de Heer’… Uiteindelijk ging zij weg. Maar toen leek het alsof zij door een plotse onrust overweldigd werd. Ze trok plots haar schouders op, keerde zich om, en verstarde helemaal. Haar onmetelijke ogen werden dubbel zo groot. Ze hield haar blik strak op één plek gericht, rechts van ons, bij het getraliede tuinhek, zonder te bewegen en met een verbazing die op plotse waanzin leek. Het grote metalen dienblad gleed uit haar handen, viel in het gras en rinkelde. Nog altijd in een soort van trance voor zich uitkijkend, stapte het meisje toen langzaam, stilletjes, in een allertraagst tempo naar de ingang van de tuin.

Verbaasd kwamen wij uit het prieel en volgden elke beweging van haar. Ik, zo vermoed ik, zag echter meer dan de anderen. Daar buiten, voor het tuinhek zat, geknield op de stenen, ‘die man’. Zijn ogen waren welhaast wit… Zij staarden haar aan in extase en er gutste zulk een verdriet uit, dat ik wilde huilen. Zijn handen waren samengevouwen als voor een gebed en op zijn vingers, knokig als knoestige twijgen, vielen dikke tranen. We stonden er allemaal als versteend bij. Op het gezicht van het meisje stond verschrikking te lezen, maar niemand van ons kwam in beweging. En Marie, het aardigste meisje van Groenendaal, liep stilletjes en langzaam naar hém toe. Zij stond met de rug naar ons toe, dus niemand van ons kon zien wat die onmetelijke ogen van haar tegen hém zeiden. Lange tijd stond zij zo voor hem, zonder te bewegen en waarschijnlijk ook zonder iets te zeggen…, wellicht keek zij hem alleen maar recht in zijn ogen aan… Maar daarna bewogen haar handen. Zij strekte ze uit en legde ze op zijn ijzige albasten voorhoofd; lichtjes, uiterst licht, misschien bijna zonder het aan te raken.

Vervolgens keerde zij zich om en kwam weer traag en stil onze kant op. Misschien was ze ons wel voorbijgelopen zonder ons op te merken, zoals een slaapwandelaarster, ware het niet dat haar blik de ogen van de vrouw des huizes ontmoetten. Ik weet niet of die ogen iets vroegen. In elk geval knikte het meisje langzaam, bevestigde zij een of andere wrede vraag, deemoedig raapte zij het vlakke dienblad weer van het gras en ging weer traag verder naar het huis. Ik merkte op dat haar blozende prachtige gezicht snel lijkbleek was geworden en dat de gang naar het huis steeds moeizamer werd. En toen kwam het mij voor dat de weg die zij van het tuinhek naar de deur van het huis had afgelegd, baadde in licht…

We bleven dus alleen in de tuin achter. Mijn vriend de ingenieur begon een verhaal in stukken en brokken te vertellen. Hij wilde me iets uitleggen. Dat was beslist overbodig. Ik wist overal van, net als zij.

Tegen de avond namen we afscheid. Het dochtertje kuste ik op het voorhoofd: de onbezoedeldheid zelve! Marie heb ik die dag en ook later niet meer gezien.

Enkele dagen later arriveerde ik in Straatsburg. Ik kon maar geen afscheid nemen van de kathedraal daar. Het was twaalf uur ’s middags toen ik me in een groepje mensen bevond die voor de oude astronomische klok stonden, een toverachtig apparaat dat me sterk deed denken aan het precieuze uurwerk op het Praagse Oudestadsplein. Maar, wie schetst mijn verbazing – ‘die man’ stond in de menigte en observeerde mijmerend het spel van de uren, de verstrijkende tijd die in de Acheron verdwijnt… De haan kraaide… en de wagen van Apollo reed voorbij, de seconden, minuten en uiteindelijk een heel uur verstreken. Daarna waren wij beiden alleen in de kathedraal en hij draaide zich plots om, staarde mij eerst met niet-begrijpende ogen aan, tot hij mij uiteindelijk herkende…

‘Ik liep toen de hele tijd als gehypnotiseerd achter u aan… vanaf het begin… ik weet niet waarom… het moest zo zijn… u moest mijn pad kruisen… om mij te begeleiden… het moest zo zijn…’

Hij fluisterde alsof hij ziek was. Uiteindelijk bracht hij uit: ‘Ach ja, het was 24 augustus 1914. We waren langs Leuven getrokken en kwamen in Groenendaal aan… Er was een kind… twaalf jaar oud… het mooiste kind van Groenendaal…’

‘De onbezoedeldheid zelve,’ zei ik met moeite.

‘Ja… sindsdien heb ik altijd haar ogen gezien… toen, lang geleden, was zij echt… de onbezoedeldheid zelve… Wij… dat wil zeggen, ja, wij… trokken daarna langs Brussel, en… zo… verder… Ik geloof niet in God… ik weet niet… maar als hij bestaat, heeft hij haar levend… in zijn heiligenschaar opgenomen…’

In zijn ogen was opaalkleurig vocht te zien.

We liepen de kathedraal uit. Het was een heldere, zonnige dag. De grote gotische legende vóór ons leek te blaken in het licht. We liepen zonder iets te zeggen en de stad probeerde met ons te praten in de taal van de wereld. Mijn metgezel keek me opeens aan en zei, als om zich te verontschuldigen:

‘Toen waren wij… allemaal… ik weet het niet, u misschien ook… het was zo’n tijd… De Fransen zeiden: C’est la guerre!... Waanzin… hoogmoed… dromen over verovering… de roes… verkrachting…’

Maar hij zweeg snel. Hij schaamde zich voor deze excuses en voor het eerst verscheen er in zijn afgepeigerde en gekwelde gezicht iets wat op een blos geleek.

Vanaf dat moment zeiden we haast geen woord meer. Ik begeleidde hem tot aan de brug over de Rijn.