Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Jenny Stelleman

De correspondentie van Lilja Brik (1891-1978) en Elza Triolet (1896-1970)

Twee zussen die bijna vijftig jaar met elkaar corresponderen vanaf 1921 tot de dood van Elza in 1970. De oudste zus, Lilja, blijft in de Sovjet-Unie en wordt in het algemeen beschouwd als de weduwe van Majakovskij, hoewel ze nooit met hem maar wel met drie andere mannen getrouwd is geweest. Zij behoudt haar hele leven de achternaam van haar eerste man, Osip Brik, een jeugdvriend die lange tijd actief is geweest in de groep LEF. De vijf jaar jongere zus, Elza, trouwt in 1917 met een Franse officier (André-Pierre Triolet) en gaat samen met hem naar Tahiti waar ze twee jaar woont. Vervolgens komt ze alleen terug naar West-Europa en besluit daar te blijven, omdat ze zich vervreemd voelt van haar eigen land. Ze scheidt in 1930 van haar eerste man, maar blijft net als haar zus haar hele leven wel zijn naam houden, ook als zij later trouwt met de bekende Franse schrijver Louis Aragon. Elza en Aragon worden in Frankrijk een net zo beroemd paar als Lilja en Majakovski in Rusland.

De twee zussen – hun meisjesnaam was Kagan – kwamen uit een zeer welgestelde joodse familie: de vader was jurist, de moeder pianolerares. Van huis uit waren ze gewend aan veel muziek en bezoek van allerlei kunstenaars en intellectuelen. Ze werden meertalig opgevoed en spraken vloeiend Duits en Frans. Lilja was de oudste en vanaf het begin een kind dat door haar ouders geadoreerd werd. Ze had kastanjebruin haar met grote bruine ogen, was levendig en deed in alles haar eigen zin. Ze studeerde wiskunde, vervolgens architectuur, maar maakte niets af, deed later aan ballet en maakte een paar films. Elza was haar tegenpool, zij was blond met blauwe ogen, gehoorzaam en maakte af waaraan ze begonnen was. Elza heeft zich haar hele leven overschaduwd gevoeld door haar oudere zus, die altijd net even mooier, sprankelender en bijzonderder was dan zij. Het is niet ondenkbaar dat dit mede een rol heeft gespeeld bij haar beslissing om Rusland te verlaten. Nog tot op hoge leeftijd kon zij zich erover beklagen dat het heel moeilijk is om de jongere zus te zijn van een zo mooie vrouw. Tegelijkertijd was ze ook heel dol op haar, want blijkbaar was het onmogelijk om dit niet te zijn.

Als vanzelfsprekend verkeerden zij in het gezelschap van bekende intellectuelen en kunstenaars. Lilja onderhield dit ook door haar soirees, die zij samen met Osip Brik wekelijks in hun appartement hield. Lilja was in kunstenaarskringen erg geliefd en heeft meerdere mannen geïnspireerd, maar had ook de gave om direct een talent te spotten en dit te stimuleren. Zij wordt wel het vrouwelijke boegbeeld van de Russische avant-garde genoemd. Haar beeltenis staat onder andere op veel foto’s en posters van Rodtsjenko, en uiteraard is zij voortdurend aanwezig in de gedichten van Majakovski: zij was en bleef zijn grote muze. Toch was het Elza die al twee jaar met Majakovski bevriend was toen ze hem in 1915 voor het eerst naar een soiree van Lilja meenam. Toen hij zijn nieuwste gedicht Een wolk in broek voordroeg, bood Osip Brik meteen aan het te publiceren. Elza moest haar vriend afstaan aan haar zus, want hij was op slag verliefd op Lilja geworden.

Osip had blijkbaar geen bezwaar tegen hun relatie, zij vormden een ménage à trois in hun appartement in Moskou, Majakovski had hier zijn eigen kamer en zij reisden vaak gedrieën. Osip en Majakovski richtten in deze jaren de groep LEF op, de jongere schrijver Vasili Katanjan voegde zich later bij hen.

Elza trouwt in het revolutiejaar met de Franse officier Triolet, die iets later in Tahiti gestationeerd wordt, zij gaat mee. Na haar terugkeer naar West-Europa verblijft ze een jaar in Berlijn, waar ze al haar oude vrienden, van wie sommigen al definitief zijn geëmigreerd, weer ontmoet. Ze heeft hier verschillende verhoudingen; Viktor Sjklovski en Roman Jakobson¹ maken haar het hof, Jakobson vraagt haar zelfs ten huwelijk, maar ze wijst beiden af. Gestimuleerd door Gorki die ze een aantal passages opstuurt en die hij van commentaar voorziet, schrijft ze hier haar eerste roman. Deze wordt door Isaak Babel gecorrigeerd en in 1925 in Moskou uitgegeven. In datzelfde jaar besluit ze net zoals veel Russische emigranten in Parijs te gaan wonen, waar ze in 1928 de schrijver Louis Aragon ontmoet. Aragon was lid van de Franse communistische partij en behoorde toen nog bij de Surrealisten, niet lang daarna brak hij met hen. In deze periode reist Elza nog vaak heen en weer naar Moskou waar ze Lilja en haar moeder ziet en nog twee romans uitgeeft.

De correspondentie tussen de zussen start in 1921, maar dan slechts mondjesmaat, omdat ze elkaar nog vaak zien, vanaf 1930 komt er steeds meer regelmaat. In 1930 pleegt Majakovski zelfmoord, op dat moment waren Osip en Lilja niet in Moskou. Lilja maakte zich later daarover veel verwijten. In de herfst komen Aragon en Elza naar Moskou. Een jaar later – inmiddels leven Lilja en Osip gescheiden – wordt Lilja verliefd op Vitali Primakov en trouwt met hem in 1931; Osip zou wat later weer bij hen gaan wonen. Primakov was een hoge officier in het Rode Leger en was militair attaché geweest in Afghanistan en Japan. Hij publiceerde ook gedichten en verhalen, Lilja was erg dol op hem. Het is niet onwaarschijnlijk dat Primakov in 1935 de brief van Lilja aan Stalin heeft bezorgd, waarin zij schreef dat Majakovski toch een echte revolutionaire dichter is en waarom hij dan niet als zodanig geëerd werd en zijn werk niet (meer) gepubliceerd werd. Stalin vond dat ze gelijk had en vanaf dat moment werd Majakovski gecanoniseerd, wat volgens Pasternak zijn tweede dood betekende. Lilja ging zich met behulp van Osip bezig houden met de literaire nalatenschap van Majakovski. Volkomen onverwacht werd Primakov in 1936 gearresteerd en valselijk beschuldigd van samenzwering. In 1937, tijdens de verschrikkelijke zuiveringsjaren (1937/1938), werd hij geëxecuteerd. Het schijnt dat Lilja ook op de lijst stond, maar dat Stalin haar zelf van de lijst geschrapt heeft, met de woorden dat ‘de weduwe van Majakovski ongemoeid moest worden gelaten’.

Vanaf 1938 tot haar dood woont Lilja samen met Vasili Katanjan, die voor haar zijn vrouw in de steek liet. Zoals gezegd, was hij was al langer verbonden met de Briks, als voormalig lid van LEF. Hij werd scenarioschrijver en de biograaf van Majakovski; hij heeft ook de brieven van de twee zussen voor de correspondentie bezorgd.

Lilja had voor alles belangstelling zij volgde de ontwikkeling in de kunsten op de voet, door haar contacten met Elza wist ze meer dan welke Sovjetburger ook wat er in het buitenland gebeurde op dit gebied. Via Elza kon zij ook aan boeken komen die zij dan weer doorspeelde om te laten vertalen, onder andere door hun vriendin Rita Rajt, die veel van Aragon vertaalde.

De relatie met Majakovski heeft Lilja onsterfelijk gemaakt, haar een bijzondere status in de kunstenaarswereld bezorgd en haar bescherming geboden bij diverse zuiveringen.

Het heeft haar ook heel veel privileges bezorgd: zij kon naar het Westen reizen, pakketjes krijgen en buitenlanders ontvangen. Haar appartement dat volhing met avant-gardistische kunst, stond altijd open voor iedereen en met heel veel kunstenaars onderhield ze nauwe banden. Vooral ten tijde van de Dooi toen veel schrijvers gerehabiliteerd werden (ook Primakov werd in 1957 gerehabiliteerd) kwam er steeds meer interesse in de avant-garde, een periode waaraan tot dan toe nauwelijks aandacht kon worden besteed. Lilja had een grote rol in deze periode gespeeld en genoot de bijzondere belangstelling van jonge dichters, zoals bijvoorbeeld Andrej Voznesenski, die haar hun werk ter beoordeling aanboden. Nog tot op hoge leeftijd verloor zij haar intuïtieve inzicht in opkomend talent niet: zo was ze bevriend met de filmregisseur Paradzjanov, die zij tegen de aanvallen van de autoriteiten beschermde.

Hoe vergaat het Elza in deze jaren? Vanaf 1928 woont zij samen met Aragon, en omdat beiden lid zijn van de communistische partij, reizen zij vaak naar Moskou, waar zij allerlei contacten leggen; beiden zijn ook aanwezig op het grote schrijverscongres in 1934. Vlak voor de arrestatie van Primakov zijn ze ook in Moskou. Hoewel ze precies weten wat zich allemaal in de Sovjet-Unie afspeelt, blijven zij het communisme trouw. Dit werd hun later heel kwalijk genomen, maar hier speelt waarschijnlijk ook de zorg om Lilja.

Elza publiceert haar eerste roman in het Frans in 1938. Een jaar later trouwt ze met Aragon. In de Tweede Wereldoorlog moet Aragon in dienst; na een jaar komt hij terug en wonen hij en Elza vervolgens in de vrije zone, in het Zuiden van Frankrijk. Beiden sluiten zich aan bij het verzet en richten een ondergrondse uitgeverij op, waar zij ook een aantal werken van henzelf clandestien publiceren. In deze periode is er helemaal geen contact met Lilja mogelijk. Na de oorlog wordt Elza naast Aragon erkend als schrijfster en worden zij een beroemd paar, ‘très Tout-Paris’, zowel door hun rol in het verzet als door hun werk. Meteen na de oorlog bezoeken zij Lilja en in 1952 nog een keer, op dat moment wordt Lilja bedreigd door een antisemitische campagne die de Sovjetautoriteiten voeren. Door de dood van Stalin loopt dit met een sisser af.

Na de komst van Chroesjtsjov en de afkondiging van de destalinisatie verandert heel langzaam de positieve houding van de Franse intellectuelen ten aanzien van de Sovjet-Unie. Velen verlaten de communistische partij; Aragon en Elza blijven de partij echter verdedigen ook na de Sovjetinterventie in 1956 in Hongarije. In 1957 ontvangt Aragon in Moskou de Leninprijs. Elza blijft romans schrijven die ook vaak in het buitenland vertaald worden; daarnaast stelt ze een verzamelbundel van Russische poëzie samen, vertaalt de toneelstukken van Tsjechov en schrijft tevens een biografie van hem. Ook vertaalt ze veel werk van Majakovski en schrijft haar herinneringen aan hem.

Pas in de jaren zestig erkennen zij de fouten van het Sovjetregime. Aragon publiceert dan in het tijdschrift Les lettres françaises werken van dissidente schrijvers, maar blijft tot zijn dood in 1982 lid van de partij. Hij overleeft Elza twaalf jaar.

De correspondentie van Lilja en Elza is in 2000 zowel in Rusland als in Frankrijk uitgegeven. De Franse samenstellers hebben echter gebruik gemaakt van het Aragon/Trioletarchief in Frankrijk, wat verklaart dat in de Franse uitgave veel meer brieven zijn opgenomen dan in de Russische (Briks archief mag pas in 2050 geopend worden).

Selectie is moeilijk, niet alleen omdat de tijdsspanne groot is, maar ook omdat er heel veel brieven over en weer zijn gegaan. Overigens is wat er aan brieven bewaard is gebleven slechts een derde deel van de werkelijke correspondentie. Heel veel brieven zijn verloren gegaan bij verhuizingen, huiszoekingen, inbeslagnames, of door de zusters zelf vernietigd. Ik heb ervoor gekozen een aantal brieven te selecteren die door de tijd heen een inzicht geven in hun leven, werk en hun relaties en deze rond belangrijke data gesitueerd, zoals de zelfmoord van Majakovski (1930); de Tweede Wereldoorlog (1940-1945); het jaar (1956) van Chroesjtsjovs geheime rede, die de destalinisatie aankondigt; en tenslotte de allerlaatste brieven uit 1970.

In dit bestek kan natuurlijk onmogelijk een compleet beeld van de zusters gegeven worden, maar hopelijk geeft het wel een inkijkje in het leven en werk van deze twee intrigerende vrouwen.²

correspondentie

Als eerste de brieven na de zelfmoord van Majakovski, die zich op 14 april 1930 door het hart schoot. Lilja en Osip Brik waren al een tijdje niet in Moskou, zij hadden de moeder van Osip in Londen bezocht en waren op 15 april net in Berlijn op de terugreis naar Moskou. Zij kwamen op 16 april in Moskou aan en werden door Vasili Katanjan opgehaald.

Gedurende de moeilijke jaren dertig hield Lilja zich samen met Osip bezig met de academische uitgave van Majakovski. De executie van Primakov heeft haar heel erg aangegrepen, deze jaren moeten heel moeilijk zijn geweest. Het laatste contact met Elza is haar brief van 2 oktober 1940, het jaar daarvoor is Elza met Aragon getrouwd, vandaar dat ze over haar ‘man’ spreekt. De eerste brief van Lilja die Elza na de bevrijding bereikte, is gedateerd op 21 november 1944.

Elsa reageert met een zeer lange brief waarin alle wederwaardigheden tijdens de oorlog uit de doeken worden gedaan. Hieruit volgt een aantal fragmenten:

In de nu volgende brieven uit 1956 gaan de zussen niet in op de grote veranderingen die hebben plaats gevonden, de dood van Stalin, Chroesjtjovs geheime rede op 25 februari op het twintigste partijcongres, de destalinisatie, dit alles komt niet aan de orde. Zij hebben elkaar wel een paar keer in deze periode in Moskou ontmoet en het is duidelijk dat ze in hun brieven niets over politiek durven te schrijven. Deze brieven geven echter wel een inzicht in hun werkzame leven, waarin Majakovski nog steeds een grote rol speelt, maar waar ook allerlei andere werkzaamheden spelen. Beide zussen waren ongelofelijk druk, Elza vertaalde veel uit het Russisch in het Frans, onder andere een anthologie van Russische poëzie, maar ook van het Frans naar het Russisch, zoals Célines Reis naar het eind van de nacht, schreef haar romans en artikelen voor diverse tijdschriften. Lilja onderhield een enorm netwerk van kunstenaars en dichters, was altijd op de hoogte van de nieuwste werken, theatervoorstellingen, films, en berichtte hierover aan Elza. Zij en Vasili Katanjan waren ook nog steeds bezig met het werk van Majakovski. Beide zusters houden elkaar steeds op de hoogte van de nieuwste culturele ontwikkelingen.

De laatste brieven zijn in 1970 geschreven. Elza had al sinds 1967 hartproblemen die steeds erger werden. Blijkbaar hebben Lilja en Katanjan geprobeerd om haar nog op te zoeken, deze pogingen zijn op niets uitgelopen, de twee zusters hebben elkaar niet meer mogen ontmoeten.

Dit is de laatste brief die Elza aan Lilja schreef, zij overleed in de Molen op 16 juni 1970 aan haar hart. Zij wilde niet langer als een plantje leven en nam al een tijdje haar medicijnen niet meer in. Lilja volgde haar voorbeeld acht jaar later, toen zij haar heup gebroken had en niet meer kon staan, nam ze een overdosis medicijnen. Zij wilde Katanjan die twintig jaar jonger was, niet tot last zijn. Zij stierf op 4 augustus 1978 in Peredelkino. Tot op het laatst namen beide zussen hun leven in eigen hand.

¹ Sjklovski droeg zijn roman in brieven, Zoo of Brieven niet over de liefde, die in 1923 in Berlijn verscheen, op aan Elza; de fictieve geliefde is ook op Elza gebaseerd.

² Het Russisch kent veel diminutieven van eigennamen, ik heb deze meestal onvertaald gelaten, omdat er eigenlijk maar één goed Nederlands equivalent bestaat: Liljaatje, wat in dit geval nogal flauw klinkt. In de brieven zien we ook dat Aragon nooit met de voornaam (Louis) maar altijd met de achternaam wordt genoemd, deze wordt vervolgens wel gebruikt alsof het om een voornaam gaat: Aragosja, Aragontsjik, et cetera.

³ Roman Jakobson.

⁴ Ilja Erenburg, schrijver en journalist.

⁵ André Breton schreef in 1930: ‘La barque de l’amour s’est brisée contre la vie courante’ (Le Surréalisme en service de la révolution).

⁶ Om naar Rusland af te reizen. Uiteindelijk zouden zij pas in de herfst naar Moskou komen.

⁷ Zijn moeder en twee zusters.

⁸ Lilja en Majakovski stuurden Elza regelmatig geld, dit zou na Majakovski’s dood dus niet veranderen.

⁹ Aleksander Nikolajevitsj Tichonov was schrijver en uitgever en werkte nauw samen met Maksim Gorki, die Elza gestimuleerd had om te gaan schrijven. Waarschijnlijk wil Lilja haar zo overtuigen dat ze een goed onderwerp te pakken had.

¹⁰ Veronika, actrice. Zij heeft Majakovski vlak voor zijn dood gezien en het schot gehoord, Majakovski had een verhouding met haar. Polonskaja was ook de hoofdrolspeelster in Lilja’s film Het oog van glas.

¹¹ Roman van Elza die in 1928 in Moskou was uitgegeven.

¹² Van Majakovski.

¹³ Primakov reisde voor zijn werk vaak in de Kaukasus, Lilja ging met hem mee, soms reisde ook Osip mee.

¹⁴ Elza maakte in deze periode van armoede kettingen, die Aragon aan couture-huizen verkocht.

¹⁵ Boos, omdat de Briks er niet waren toen Majakovski zelfmoord pleegde.

¹⁶ Een koosnaam voor Vitali Primakov, die deze uitdrukking (‘Als het Allah behaagt’) te pas en te onpas gebruikte.

¹⁷ Lilja schreef toen aan haar memoires, zij verbrandde deze uit voorzorg na de arrestatie van Primakov.

¹⁸ Lilja refereert hier aan het feit dat Aragon (tijdelijk) uit de partij gezet was, het is een van de weinige passages waarin ze heel stellig haar mening geeft. De reden is dat ze als geen ander besefte hoe waardevol het contact met Aragon was, juist omdat hij partijlid was.

¹⁹ De eerste uitgave van Majakovski’s verzameld werk stond onder leiding van Lilja en werd in de jaren 1934-1938 gepubliceerd in dertien delen.

²⁰ Twee gedichtenbundels van Aragon.

²¹ Jean-Richard Bloch, criticus en schrijver.

²² Voor het verzet.

²³ Voor vertalingen van haar andere boeken.

²⁴ Osip Brik was op 22 februari 1945 onverwacht aan een hartaanval overleden.